‘Ik ben zelf ook met een opera bezig… ik weet niet hoe andere mensen daar over denken, maar ik vind opera zó belachelijk, zó waanzinnig! Het is een fenomeen dat totaal achterhaald is… en dan die gecultiveerde stemmen, die zo onnatuurlijk en belachelijk trillen. Oorspronkelijk deden de zangers dat om de verste uithoeken van zo’n grote zaal te bereiken. Huhuhuhu, met van die stootjes, dat draagt beter. Maar dat gaat ten koste van wat ik voor een zeker waarheidsgehalte houd. Iemand die zomaar een beetje op straat staat te brullen, vind ik veel ontroerender. Of iemand die op straat roept: Hé Marie! …de waarheid, de werkelijkheid, daar kan geen Caruso tegenop zingen.’

Koeien_1
Mezzosopraan Fanny Alofs als de boerin en acteur Beppe Costa als ijscoman in ‘Koeien’. Op de achtergrond de Instant Composers Pool.

Het werk van ontregelaar en componist Misha Mengelberg heeft zich een leven lang laten kenmerken door absurdisme en tevens abstractie. Dat element komt deze avond in de Stadsschouwburg van Amsterdam, bij de wereldpremière van de opera Koeien, absoluut terug. Je zou kunnen stellen dat deze opera gaat over de zin en onzin van het leven. Wat dan vervolgens precies die zin is en wat die onzin, dát mogen we zelf bepalen.

Dat die waarneming ook maar een perspectief is en daarmee geen waarheid, laat Misha Mengelberg voorzichtig doorschemeren in de uitgesproken teksten. Het stuk verhaalt over een boer en boerin met huwelijksproblemen en weidekoeien die gestoken worden door luchtkoeien (bijen). De koeien bezingen herhaaldelijk in koor het vraagstuk om wel of niet waar te nemen.

‘Pijn, kommer en verdriet – Zo zijn ze er – en dan weer niet – onbewogen zijn de horens.’

De Instant Composers Pool (ICP), in 1967 opgericht door Mengelberg samen met Han Bennink en Willem Breuker, zit in een halfronde cirkel op een wit tapijt. Daarachter zien we een witte verhoging die iets weg heeft van een dijk en/of een weiland. Het schept in elk geval een vergezicht dat goed past bij het Hollandse karakter van de opera. Op het horizondoek is een projectie te zien van langzaam voorbijtrekkende wolken aan een blauwe hemel.

Robotkoeien

Mengelberg liet flarden teksten en muziek achter, nadat hij begin jaren negentig had geconcludeerd dat hij zijn opera nooit uit zou kunnen voeren. Hij wilde namelijk echte koeien op het toneel en robotkoeien, maar die laatste bestonden niet… Pianist en componist Guus Janssen en schrijver, film- en theatermaker Cherry Duyns pakten alle werk bij elkaar en creëerden een kop en staart aan deze opera. Zij gebruikten ook materiaal dat Mengelberg niet per se voor deze opera bedoeld had en bedachten zelfs een Mishafiguur, gespeeld door Pierre Bokma.

Het voortkabbelende verhaal is ondanks de niet-enerverende plotwendingen een ontroerende en tegelijkertijd komische opera geworden. Het muzikale improvisatiespel van de ICP gaat van chaotisch naar dramatisch en van zijdezacht naar een complete dierentuinervaring. De toevoeging van de Mishafiguur zorgt voor een extra laag in het werk en laat het publiek kennis maken met zijn hersenspinsels.

Koeien_2
Olga Zuiderhoek (met tas) tussen de koeien, gespeeld door studenten van het Koninklijk Conservatorium Den Haag.

En dat is in feite waarom deze opera tot tranen kan roeren. Die gedachten zijn namelijk poëtisch zo sterk dat je je compleet kunt verliezen in een verhaal dat eigenlijk nergens over gaat. Daarbij mag niet onvermeld blijven dat de muzikale bijdrage van de zangers en ieder afzonderlijk lid van het ICP je met klapperende oren achterlaat; wat een prachtsolo’s! Ook de bijdragen van Olga Zuiderhoek en Beppe Costa zijn van grote en onmisbare waarde.

‘Almide: Laten we weggaan
Boer: foeyong hay
Almide: Weggaan… Waarheen…
Boer: Tjaptjoy beef
Almide: Ver weg
Boer: peking eend, ger. pruimensaus
Almide: En hier de boel
Boer: nakou/sioe mai
Almide: De boel laten’

Poëtisch

Dat de tachtigjarige Mengelberg wel van een spelletje hield viel afgelopen zaterdag tijdens het symposium Misha’s Middag niet te ontkennen. Ook Koeien roept een sterke associatie op met een spel. Niet zozeer onderling op het toneel, als wel met de makers tegen ons, het publiek. Waarom koos Misha voor een operavorm als hij er zo op af kon geven? Waarom twijfelt iedereen of Koeien serieus of komisch bedoeld is? Welk spel speelt hij? En waarom hebben wij het gevoel dat we alles moeten waarnemen en begrijpen om het spel te kunnen winnen? Of is dat nu precies onze valkuil?

Mengelberg kan vanwege dementie geen antwoord meer geven op bovenstaande vragen. Waarschijnlijk had hij ze in goede conditie ook niet beantwoord. Hij laat een raadsel graag bestaan. De opera start met een zacht gefluit van de Mishafiguur en de volgende poëtisch woorden. Misschien zeiden die alles al.

Koeien_3
Bariton Mattijs van de Woerd als boer, valt voor de bijenkoningin, gespeeld door Katrien Baerts.

‘Er is klank; een notie van onmacht; een programma zonder kop of staart; er is kracht, kletspraat, mededogen; er is niks, maar tevens een vergezicht, verhaspeld beeld vol werking en tegenwerking. Bovendien lijkt de taal hier en daar wat overspannen. Natuurlijk, onsamenhangend gezwatel kan wel degelijk gezellig zijn, of ontroeren. Onder omstandigheden kan zingeving mogelijk zijn, maar het zal niet meevallen om er iets steekhoudends op te grondvesten. Hoewel, zoiets moet toch ooit geprobeerd zijn. Een voorbeeld wil mij nu even niet te binnen schieten.’

Deze opera is de essentie van Misha. Er is geen waarheid. Er is klank, ontroering, zin en onzin. Er bestaat niets dan lof voor alle medewerkers aan Koeien om precies die ontdekkingstocht, die uitnodiging van Misha om het spel met het leven en de muziek aan te gaan, zo krachtig in meerdere lagen vorm te geven.

Koeien tourt in mei 2016 door Nederland.

tekst MAUD MENTINK
beeld BEN VAN DUIN
geciteerde tekst Misha Mengelberg

Koeien – Opera Misha
Stadsschouwburg Amsterdam
Gezien de wereldpremière op dinsdag 9 juni 2015
www.operamisha.com

Teksten, muziek: Misha Mengelberg
Regie, beeld, samenstelling libretto: Cherry Duyns
Samenstelling muziek: Guus Janssen (i.s.m. Michael Moore)
Grafiek: Han Bennink
Zangers (solisten): Katrien Baerts, Fanny Alofs, Mattijs van de Woerd
Zangers (koor, van het Koninklijk Conservatorium Den Haag): Christina Schönbach, Ginette Puylaert, Veronique van der Meijden, Enikö Gösi, Georgi Sztojanov, Jorne van Bergeijk
Acteurs: Pierre Bokma, Olga Zuiderhoek, Beppe Costa
Musici (van het ICP Orchestra): Ab Baars (klarinet/tenorsax), Tobias Delius (klarinet/tenorsax), Michael Moore (klarinet/altsax), Thomas Heberer (trompet), Wolter Wierbos (trombone), Mary Oliver (viool), Tristan Honsinger (cello), Ernst Glerum (bas), Guus Janssen (piano), Han Bennink (drums)
Productie: Stichting Enveloppe
Coproductie: Holland Festival

Previous

Muziek van TaxiWars is spiegelbeeld van maatschappij

Next

Muziek van onschatbare waarde in conflictgebieden

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Lees ook