In hartje centrum van Tilburg verheft een kerktoren zich hoog boven andere gebouwen. Schuin er tegenover staat het complex van Fontys Hogeschool voor de Kunsten. Hoog in de klokkentoren van de kerk wordt een beiaard bespeeld. In de refter van Fontys worden zijn klanken via een geluidsinstallatie weergegeven en improviseren en dartelen er vijf speeldoosjes rondom heen. De première van Jacq Palinckx’ ‘Le Musée d’Une Nuit (à René Margritte)’ is in volle gang.
Het orkest van vijf speeldoosjes sluit als een levensadem aan bij de grillige improvisatieklanken van de beiaard, waarmee Le Musée d’Une Nuit (à René Margritte) wordt geopend. De muziek werkt betoverend: duizelingwekkende buitelingen van de speeldoosjes sluiten aan bij het majestueuze klokkenspel van de beiaard, die hoog in de toren van de Heikese kerk wordt bespeeld door stadsbeiaardier Carl Van Eyndhoven. Bruuske stops in de muziek liggen aan de basis van Le Musée d’Une Nuit (à René Margritte) van Jacq Palinckx, onderdeel van zijn grotere werk Maximal Music!. De vrijage van beiaard en speeldoosjes pakt orkestraal uit, is onvoorspelbaar en fascinerend en doet alleen daarom al enigszins denken aan de componeertrant van Olivier Messiaen. Maar dan wel met de handtekening van Jacq Palinckx.
WISSELENDE SNELHEDEN
Op het podium in de refter van Fontys Hogeschool zitten aan een lange tafel drie musici/componisten: Fons Mommers, Ernst Bonis en Frank Crijns, met naast hen de theatermakers/musici Moniek Smeets en Bram Wiersma. Zij bespelen de speeldoosjes, gewoon door ze met wisselende snelheden met de hand draaiend tot klinken te brengen. Vóór hen zit met de rug naar het publiek Jacq Palinckx die zowel de speeldoosjesmusici als Carl Van Eyndhoven vanaf zijn partituur dirigeert. Dwars door Le Musée d’Une Nuit (à René Margritte) klinken de geluiden van de straat: die van winkelend publiek, optrekkende auto’s en een razende motor. Die straatgeluiden zorgen voor het instant-composing effect: Palinckx’ compositie worden er tot op de tel nauwkeurig mee afgesloten.
De Tilburgse componist en improviserend musicus Jacq Palinckx heeft de speeldoosjesinstrumenten met hulp van Ernst Bonis zelf in elkaar geknutseld. “De speeldoosjes heb ik aangeschaft bij Museum Speelklok in Utrecht”, legt hij uit. “Die kun je daar gewoon kopen. We hebben geëxperimenteerd met welk omhulsel ze het best klinken. Dat bleken wijnkistjes te zijn.” De speeldoosjes worden gevoed door ponskaarten, die Jacq Palinckx eigenhandig maakte. “Ik componeerde muziek, gaf de plek van de noten met balpen op papier aan, om ze vervolgens te gaan ponsen. Mijn hele huis lag vol snippertjes papier”, lacht hij. “Om een RSI-arm te voorkomen heb ik dat in vele etappes gedaan.”
RIJKE CULTUUR
Tilburg kent een rijke beiaardcultuur. Het klokkeninstrument van de Heikese kerk wordt elke zaterdag bespeeld door Carl Van Eyndhoven. Voor het instrument is veelvuldig gecomponeerd, vooral door de in 2016 overleden Jan van Dijk. De beiaard van de Heikese kerk telt vijftig klokken en heeft faam verworven door de klank van zijn hoge registers. Dit jaar heeft de gemeente Tilburg de oude beiaardautomaat vervangen door een nieuwe. Hetgeen de beiaard nieuwe en ongehoorde mogelijkheden gaat verschaffen. Want wat mensenhanden niet kunnen ontfutselen aan het instrument, kan de automaat wel. Met het project Van beiaard tot speeldoos werd het nieuwe onderdeel ten doop gehouden. De Tilburgse componist Henk Stoop had er speciaal 7 Heike Préludes voor geschreven.
Le Musée d’Une Nuit (à René Margritte) maakte deel uit van de tien composities die Van Beiaard tot speeldoos gestalte gaven. Opvallend was dat daar composities bij waren van Steven Stoffels, Eveline Verriet en Xavier van de Poll, allen student compositie bij Kees van den Bergh, docent aan het conservatorium van Tilburg, dat zich onlangs heeft getooid met de nieuwe naam AMPA (Academy for Music and Performing Arts). Van den Bergh maakte zelf met Mein Reich ist in der Luft (voor beiaard) deel uit van de programmering. Heel bijzonder, want de componist had de titel van zijn stuk ontleend aan een regel uit een brief van Beethoven en er een ongelooflijke moeilijkheidsfactor aan ‘gehangen’. De compositie leek eenstemmig, maar door intervallen werd hij meerstemmig. Om die te realiseren werd het uiterste gevergd van beiaardier Van Eyndhoven. Steeds weer herhaalde noten werkten hypnotiserend op het gemoed van de luisteraar. Componist Van den Bergh maakte er in elk geval duidelijk mee dat zijn ‘rijk in de lucht’ onlosmakelijk zat vast geklonken aan een beiaard.
FONS MOMMERS
Ook werd nog werk vertolkt van Jo Sporck en Kees van de Ven. En van Fons Mommers die twee stukken op de lessenaar had staan: Attaca voor beiaard en Van Hoog tot Laag voor beiaard en piano. De piano werd bespeeld door de jonge Maurick Reuser. De titel van het stuk was gebaseerd op de vraag: hoe komt muziek van hoog beneden aan? Fraai was hoe de piano in de refter de aangever was voor de beiaard die uiterst subtiel onder de pianonoten door speelde. Zelfs als de piano hamerende akkoorden produceerde. Je zou immers verwachten dat dit andersom gebeurde?
Wat deze bijzondere middag in elk geval opleverde was de vaststelling dat jonge componisten voor beiaard willen schrijven. Ze zijn het bijna aan de traditie van het instrument verplicht, maar kom er in deze tijden maar eens om.
RINUS VAN DER HEIJDEN
foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
Van beiaard tot speeldoos
Heikese kerk en refter Fontys Hogeschool voor de Kunsten, Tilburg, 6 oktober ’18
Composities van Jacq Palinckx, Fons Mommers, Steven Stoffels, Eveline Vervliet, Jo Sporck, Xavier van de Poll, Kees van den Bergh, Henk Stoop en Kees van de Ven.
Carl Van Eyndhoven– beiaard
Tom Kraan– piano
Maurick Reuser– piano
Jacq Palinckx– dirigent
Frank Crijns– speeldoos
Fons Mommers– speeldoos
Ernst Bonis– speeldoos
Moniek Smeets– speeldoos
Bram Wiersma– speeldoos
