Wie ervan overtuigd is dat improviseren iets is wat alleen aan jazzmusici is voorbehouden, komt na het lezen van dit artikel van een koude kermis thuis. JazzNu had een exclusief interview met Jordi Savall, wereldwijd een van de grootste specialisten op het gebied van oude muziek (middeleeuwen, renaissance en barok). Johann Sebastian Bach en John Coltrane zijn volgens Savall zowel genieën als vernieuwers. Dankzij improvisatie.
Wat heeft het ‘onmetelijke genie’ Johann Sebastian Bach (de typering is van zijn biograaf John Eliot Gardiner) met de invloedrijkste jazzvernieuwer John Coltrane gemeen? Bij beide componisten speelt improvisatie in hun muziek een belangrijke rol. Wie denkt dat improvisatie is uitgevonden door jazzmusici kan wel een lesje muziekgeschiedenis gebruiken.
Toen in de middeleeuwen de meerstemmige muziek ontstond, betekende dat de introductie van het zogeheten contrapunt. Terwijl een vaste stem de melodie aangaf, waren er twee of drie andere stemmen die daarop improviseerden. De instrumentalisten uit de zeventiende-eeuwse barok – en nu komt Bach op de proppen – verruilden de gezongen meerstemmigheid voor instrumentale meerstemmigheid (polyfonie). Ze speelden in plaats van de vaste zangstem vaste akkoorden (het zogeheten basso continuo), waarover de individuele spelers konden fantaseren, zeg maar improviseren. Je hoeft maar naar de fuga’s van Bach te luisteren om te beseffen tot wat voor prachtige muziek zoiets kan leiden.
GRENZEN
Hetzelfde gebeurt in de jazz. Maar net als ten tijde van Bach en zijn collega’s uit de barok, zijn er grenzen aan de muzikale vrijheid van improviserende jazzmusici. Zolang ze maar vasthouden aan de afgesproken akkoordschema’s, mogen ze zoveel improviseren als ze willen, hun fantasie zelfs af en toe laten ontsporen. Vooral voor de de wat minder avontuurlijke jazzliefhebber zorgen die vaste muzikale schema’s voor net dat beetje harmonieuze houvast, om niet het gevoel te hebben in een chaos van noten ten onder te gaan. Wie dat toch wil, kan overstappen op de free jazz en komt dan vanzelf terecht bij Coltrane en diens navolgers.
Een musicus die alles weet van improvisatie is de Catalaanse viola da gamba-speler Jordi Savall: ”De gamba is de dochter uit het huwelijk van de luit en de cello.’’ De renaissance- en barokmuziek die hij ten uitvoer brengt, heeft natuurlijk niets te maken met jazz, maar de grote rol die improvisatie speelt in beide muziekgenres maakt hem wel een boeiende gesprekspartner. Diegenen die nog denken dat improviseren gelijk staat aan lekker je gang gaan, helpt Savall snel uit hun droom: ”Ook het improviseren in de jazz is gehouden aan strenge regels. Natuurlijk kun je er prima improviseren, zolang je maar binnen de specifieke grenzen van de stijl blijft. En die grenzen zijn vaak heel strikt.’’
FESTIVAL OUDE MUZIEK
Jordi Savall is eind van deze maand een van de smaakmakers op het festival Oude Muziek in Utrecht. Hij verzorgt op vrijdag 28 augustus met zijn ensemble Hespèrion XXI het openingsconcert. Savall’s gezelschap speelt onder meer dansen en instrumentale polyfonie uit de tijd van de zestiende-eeuwse Engelse vorsten Elizabeth I, Jacobus I en Karel I. Het Festival Oude Muziek is tot en met 6 september op verschillende locaties in Utrecht. Dit jaar ligt het accent op Engelse muziek uit de renaissance en vroege barok.
Savall is een groot liefhebber van zijn zestiende-eeuwse landgenoot Diego Ortiz. Deze hofcomponist van Philips II van Spanje was niet alleen een begaafd componist en musicus, maar hij schreef vermoedelijk het eerste handboek over improviseren. In dat werk, ’Tratado de Glosas’, legt hij uit hoe moet worden geïmproviseerd en geeft hij tips aan musici die hun fantasie een beetje meer ruimte willen geven, maar dat wel op een professionele manier willen doen. Savall: “Ortiz laat zien dat in de zestiende eeuw improvisatie heel gebruikelijk was.’’ Volgens de Catalaanse gamba-speler zou de oude muziek (onder die noemer valt ook barok) er misschien anders hebben uitgezien zonder de geschriften van Ortiz.
De deze maand 74 jaar geworden Savall heeft al zo’n halve eeuw improviseren achter de rug. Als je muziek zo vaak en zo lang speelt, is het dan nog wel improviseren? ,”Natuurlijk speel ik een stuk nu anders dan vijftig jaar geleden. Soms maak ik gebruik van improvisaties uit verschillende concerten die ik ooit heb gegeven, maar je gevoel is nooit hetzelfde, je levenservaring verandert. Dat speelt allemaal mee bij de manier waarop je improviseert.’’
Niet alle oude muziek komt overigens voor improvisatie in aanmerking, benadrukt Savall. ”Sommige muziek is gewoon af. Composities van Bach, daarvan moet je natuurlijk afblijven, die moet je altijd in ere houden. Improviseren die je vooral met je eigen muziek of met composities waarin specifiek ruimte voor improvisatie is aangegeven.’’ Gelukkig voor Savall is dat laatste vaak het geval in oude muziek, zowel in de barok- als in de eerdere renaissancemuziek.
IMPROVISEREN EN INTERPRETEREN
Een goede les die Savall de jazzmusicus nog wel wil meegeven is het verschil tussen improviseren en interpreteren. Want ook al laat een compositie het niet toe om te improviseren – of hoort dat niet zoals in het voorbeeld van Bach – dan wil dat niet zeggen dat er geen persoonlijke inbreng mogelijk is. ”Zelfs als alle noten vaststaan, dan nog heeft de componist een musicus nodig die geïnspireerd is door de muziek, die erdoor geraakt wordt. Want ook al herschep je een bestaande creatie, er moet altijd emotie, gevoel voor kunst in zitten. Je moet de muziek als uitvoerder vertalen. De partituur is niet alles.’’
JOHAN BOSVELD
beeld DAVID IGNASZEWSKI
beeld voorpagina JOSEP MOLINA
Jordi Savall i Bernadet (1941) is een Spaans-Catalaanse musicus, componist en dirigent. Hij is beroemd geworden als bespeler van de viola da gamba en geldt sinds de jaren als een van de belangrijkste personen in de wereld van de oude muziek. Savall is de oprichter van drie gezelschappen: Hespèrion XXI, La Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations. Zijn repertoire bestaat uit middeleeuwse muziek, renaissance-, barok- en volksmuziek. (Bron: Wikipedia)
