De Maghreb, een gebied dat zich uitstrekt van Mali tot Noord-West-Afrika en het noordoostelijk gebied van het Afrikaanse continent, zou je het ‘werkterrein’ mogen noemen van de Nederlandse gitarist Jan Wouter Oostenrijk. Hij haalde er inspiratie om hier zijn Maghreb Jazz te kunnen ontwikkelen. Daarin gaat hij ver: om de specifieke zeggingskracht van deze muziekstijl volledig te kunnen uitbuiten, liet hij zelfs enkele gitaren ombouwen.

Jan Wouter Oostenrijk is al jaren bezig Maghreb Jazz onder de aandacht te brengen.

De Maghreb beslaat de landen Marokko, Algerije, Tunesië, Mauritanië en Libië. Noord-Afrikaanse landen die een eigen muziekcultuur kennen. Een cultuur die na de Cubaanse, Afrikaanse, Indiase en welke al niet meer, niet meer ‘veilig’ is voor naar vernieuwing zoekende jazzmusici. Jan Wouter Oostenrijk is er één van. “Maghreb Jazz is de fusie tussen twee culturen”, zegt de gitarist, “net als ooit bij de latin-jazz gebeurde. In de westerse wereld zijn de meeste mensen wel vertrouwd met jazz- en bluesmuziek. Met Maghreb- en Sharqi-muziek daarentegen vaak helemaal niet. In de Arabische wereld is dat net andersom, daar zijn jazz en blues de exoten. Binnen de Arabische cultuur heeft de Maghreb een sterke eigen identiteit.”

MAGHREB EN SHARQI

Jan Wouter Oostenrijk lacht als hij zegt dat men in de Arabische wereld nauwelijks weet heeft van wat jazz is. “Vaak wordt deze muziek geassocieerd met moderne, Westerse, vrije klanken, wat prima is. Er is ook weinig educatie op dat gebied. Mijn idee is om Maghreb en sharqi (buikdans) te mengen met jazz en daardoor een vermenging te krijgen van twee culturen. Andalusische muziek is de Renaissance- en barok van Arabische muziek. In Maghreb Jazz hoor je vaak oude volksmuziek, traditionals, waar bijvoorbeeld blazers en piano met jazz harmonie aan zijn toegevoegd; westerse elementen dus in een volkscultuur.”

De Fender Lead-gitaar van Jan Wouter Oostenrijk, met acht extra frets.

Veel muziek uit de Maghreb is Berbermuziek, gestoeld op de muziek van de oorspronkelijke bewoners van Noord-Afrika. Een groot deel van deze Noord-Afrikanen leeft tegenwoordig in de grote steden. Van oudsher is er een sterke binding met de Sahara-woestijn en haar bedoeïenencultuur. De Noord-Afrikaanse muziekcultuur is door de eeuwen heen danig beïnvloed. Zo ontstonden mengvormen van Berberse volksmuziek met Midden-Oosterse, West-Afrikaanse- en Europese invloeden.

Vaak wordt gekozen voor liedjes met oude teksten die iedereen kent. Ze worden in een nieuw jasje gegoten, met de toevoeging van jazzelementen. Een treffend voorbeeld van Maghreb Jazz is de Algerijnse drummer Karim Ziad. Hij speelt ook guembri (Arabische basluit). Voor een ander voorbeeld dat jazzliefhebbers méér zal aanspreken zorgde basgitarist Marcus Miller, toen hij in 2014 met percussionist/zanger Moustapha Baqbou en Karim Ziad optrad op het Gnawa Festival in Essaouira in Marokko.

Bandir is een traditioneel percussie-instrument dat in geheel Noord-Afrika wordt bespeeld.

BERBER- ELEMENTEN

Binnen Gnawa (Gnaoua) mengen West-Afrikaanse tradities zich met islamitische- en Berber-cultuur . Kenmerkende muziekinstrumenten hier zijn de guembri – een soort bedoeïenen basgitaar, ook wel hezjhoezj of sentir genoemd – en de metalen castagnettes, ook bekend als cracab. Van alle Maghreb crossovers is Gnawa Jazz wel de meest populaire, mede dankzij het eerder genoemde Gnawa Festval in Essouira.

“Gnawa-muziek is trancemuziek”, legt Jan Wouter Oostenrijk uit. “Het is oorspronkelijk de muziek van slaven. In de meer Arabische sharq-muziek, die vooral haar oorsprong in het Midden-Oosten heeft, komen kwarttonen voor. Deze cultuur kent vele toonreeksen, waarmee melodieën worden gevormd, met en zonder kwarttonen. Als ik die melodieën wil spelen op mijn gitaar heb ik die kwarttonen ook nodig. Op een gitaar is de afstand van de ene naar de andere fret een halve toon. De kwarttoon zit er dus net tussenin. Daarom heb ik een paar gitaren laten ombouwen. Op de akoestische zijn zes extra frets geplaatst, op de elektrische acht. Vroeger speelde ik kwarttonen door de snaren op te duwen, maar nu kan ik met die extra frets ook makkelijk snellere loopjes produceren. Vergelijk het met wat Ibrahim Maalouf doet met zijn trompet, die hij van een extra ventiel heeft voorzien. Niemand in Nederland heeft dit op deze manier gedaan.”

Cracab zijn Noord-Afrikaanse, metalen castagnetten.

Westerse muziek is gebaseerd op een 12-toonsstelsel, Arabische op een 24-toons. “Plus dat Arabische muziek meer sfeeraanduidingen heeft dan wij. Een jazzmusicus houdt van klanken die hij niet kent. Kwarttonen zijn daarom interessant. Vroeger werden ze afgedaan als vals, daarbij voorbij gaand aan het feit dat er een hele cultuur achter zit.”

MINIMALE SPRONG

Bij zingen of een instrument bespelen is de halve toonafstand de minimale sprong die in toonhoogte naar beneden of omhoog gemaakt kan worden. In de Middeleeuwen echter, in kerkelijke Gregoriaanse gezangen – belangrijk vanwege de nadruk op teksten – werd ook al gebruik van kwarttonen toegepast. Dat is een toon die tussen een aangrenzende witte en een zwarte toets zit bij de piano, bijvoorbeeld tussen een c en een cis. In de Arabische muziek gebruikt men ook de ¾ toonafstand.

Kwarttonen moeten overigens niet worden verward met kwartnoten. Een kwarttoon is de toon van een bepaalde hoogte of interval. Een kwartnoot daarentegen geeft de duur van een toon aan.

Een vaastrommel maakt wezenlijk deel uit van Noord-Afrikaans instrumentarium.

Jan Wouter Oostenrijk is al jaren bezig om de Maghreb Jazz in Nederland onder de aandacht te brengen. En verder te ontwikkelen. Hij bracht tot nu toe vijf cd’s uit, waarvan We Are Connected de jongste is. Elke cd is een document, de klankrijkdom die de vermenging van Arabische- en jazzmuziek oplevert, is ronduit verrassend.

Hoewel Jan Wouter Oostenrijk wordt gezien als een van de grondleggers van Maghreb Jazz, waren er in de geschiedenis van de jazz – en eveneens van popmuziek – ook musici die hun vizier richtten op Arabische muziek. Denk aan Duke Ellington met zijn Caravan en Dizzy Gillespie’s Night in Tunisia, stukken met een oosters-exotische basis. De hardrockers Jimmy Page en Robert Plant gingen een verbinding aan met het Egyptian Orchestra van Hossam Ranzi. En dan is er nog gitarist Dick Dale die oriëntaalse melodieën door zijn surfachtige punkrock mengde.

Een tarija is een klein percussie-instrument, qua klank vergelijkbaar met een tamboerijn.

Plus de Desert Blues van Ali Farka Toure en Ry Cooder, die zij in 1994 introduceerden. Brian Jones, bandlid van het eerste uur bij de Rolling Stones, bracht in 1971 het album Brian Jones Presents The Pipes of Pan at Joujouka uit, dat hij in juli 1968 in Marokko had opgenomen met de Master Musicians of Joujouka. Jbala Sufi-trance musici die al eerder contact hadden gehad met de zogeheten Beat Generation.

STIJLEN MAGHREB JAZZ

In de Arabische landen is de verbinding van de eigen muziek met jazz al een eind gevorderd, er zijn allerlei stijlen ontstaan. Zo is er Arabo-Andalusische Jazz, waarin de Marokkaanse zangeres Nabyla Maan de eeuwenoude Andalusische muziektradities met jazz mengt. Een andere stijl is Melhoun Jazz. Melhoun betekent ‘melodisch gedicht’ en is de belangrijkste oude liedvorm in de traditionele Maghreb volksmuziek. Deze stijl kent veel varianten en is verwant aan de Andalusische muziek. De melodieën zijn monofoon. De zang wordt vaak begeleid en beantwoord door een orkest met knieviolen, oud, loutar en percussie-instrumenten als tarizja en derbouka.

Rai is vooral bekend als populaire Noord-Afrikaanse popmuziek met westerse invloeden en is geworteld in de West-Algerijnse bedoeïenenmuziek. Een leuke mix met jazz is de FanfaRai Big Band met swingende brassarrangementen. Chaabi (Chaabi betekent ‘volk’) vind je in geheel Noord-Afrika. In de Maghreb is Chaabi vooral dansmuziek die op feesten en bruiloften wordt gespeeld. Kenmerkend voor Chaabi Jazz zijn de opzwepende polyritmisch gelaagde ritmes met typische Berber percussie-instrumenten als bendir en taridja. Ahwach Jazz tenslotte is folkloristische dans en muziek van de Sous-Berbers uit het zuiden van Marokko, vaak jazzy gearrangeerd.

Saggat zijn vinger cimbalen.

Ook worden onder de vlag Maghreb Jazz muzikale crossovers gerekend die een geografische duiding als identiteit hebben. Voorbeelden zijn Moroccan Jazz, Algerian Jazz en Tunesian Jazz, maar je kunt ook denken aan steden en regio’s als Tanjazz, het festival van de stad Tanger en Jazzablanca, een festival in Casablanca.

Jan Wouter Oostenrijk houdt zich in Nederland al vanaf begin jaren negentig bezig met Maghreb Jazz. Ook Samira Dainan, Corrie van Binsbergen en Touria Hadraoui, Mohamed Ahaddaf en Rajae el Mouhandiz hebben raakvlakken met deze muziekvorm.

WIM OVERGAAUW

Jan Wouter Oostenrijk studeerde in 1994 af als jazzgitarist en improviserend musicus aan het conservatorium van Amsterdam. Hij kreeg er les van onder andere Peter Tiehuis, Maarten van der Grinten en Wim Overgaauw. Voordien studeerde hij twee jaar aan het conservatorium van Groningen, waar hij lessen volgde bij Winfred Buma. Met de Marokkaanse band Raïland ontving Oostenrijk in 1996 de Gouden Notenkraker voor zijn bijdrage aan de Nederlandse live-muziek. Afgelopen decennia verwierf hij internationale bekendheid met vernieuwende crossovers als Sharqi Blues and Maghreb Jazz. Hij is oprichter en eigenaar van Gitaarschool Amsterdam, die een heleboel locaties kent.

Jan Wouter Oostenrijk: “Ik ga onderzoeken hoe je de spelelementen van traditionele instrumenten als oud en saz kunt vertalen naar de kwarttoongitaar.”

“Volgend jaar ga ik voor een Master Gitaar, traject Arabische muziek studeren bij Codarts Rotterdam”, lacht Jan Wouter Oostenrijk. “Ik heb zojuist bericht gekregen van toelating. Na twintig jaar pak ik weer een studie op. Codarts is het enige conservatorium waar wereldmuziek zo sterk is vertegenwoordigd. Ik ga onderzoeken hoe je de spelelementen van traditionele instrumenten als oud en saz kunt vertalen naar de kwarttoongitaar.”

 

RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA KESSELS

Jan Wouter Oostenrijk toert komend najaar door Nederland
met zangeres Shaza Hayek en percussionist Modar Salama uit Syrië.
Zij spelen stukken van Oostenrijks laatste album
‘We Are Connected’ en Arabische klassiekers.

 

JAN WOUTER OOSTENRIJK MAGHREBJAZZ

 

Previous

Een reis in noten van Vandoorn en Van Vugt

Next

Goed en nerveus begin van North Sea Jazz Festival

1 comment

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Lees ook