Zou het zo zijn dat ’s-Hertogenbosch de uitgelezen locatie is om er elk jaar een nieuw requiem te laten uitvoeren? Je zou het haast zeggen, want na de succesvolle opvoeringen van requiems van Detlev Glanert in 2016 en Anthony Fiumara in 2017 is er nu ‘Bosch Requiem 2018 – Lux Aeterna: VIVID’ van de Australische componiste Kate Moore. En waarom Den Bosch hier helemáál de uitgelezen locatie voor zou zijn? Omdat de historische stad inspiratie is geweest voor Moore’s partituur en tevens de basis om in haar versie van het Bosch Requiem enkele sacrale locaties en personen van de stad te verwerken.
Lux Aeterna: VIVID ademt de sfeer van een dodenmis en tegelijkertijd die van een stad die middels zijn religieuze achtergrond – denk aan de St.-Janskathedraal, het bisschoppelijk paleis, Zwanenbroedershuis en historische straten als Clarastraat, Sint Janskerkhof en Zusters van Orthenpoort – talloze overledenen onderdeel laat uitmaken van het leven van nú. Religie is immers hét vehikel om de dood te pas en te onpas bij de levenden onder de neus te wrijven; wetend dat ook zij eenmaal aan de beurt komen. Dat proef je in elke noot die Lux Aeterna: VIVID uitdraagt. De brug naar het leven slaat componiste Kate Moore door er aandacht mee te vragen voor de bedreigde natuur op de gehele aardbol. Daarmee voegt ze een spirituele pracht toe aan de rouwkant van de dood, want wat maakt het leven met de dood in het verschiet draaglijker dan pure schoonheid?
OVERLEVING
Kate Moore’s ode aan het leven en haar hoop op overleving daarvan drukt zij uit door in het Agnus Dei in Lux Aeterna: VIVID 96 zoogdieren – hetzelfde aantal wonderlijke wezens bevindt zich hoog op de St.-Janskathedraal – te benoemen, evenals de soortnamen van bijen, vlinders en zangvogels. Haar hoop op redding van Moeder Aarde krijgt een vervolg met de opsomming van 24 boomsoorten. Die krijgen muzikaal vorm door in de Litany of Saints and Trees te variëren op de roomse Litanie van alle Heiligen.
Kate Moore heeft haar Lux Aeterna: VIVID opgedeeld in vijf grote segmenten, die door twee koren, Wishful Singing en Cappella Pratensis worden gezongen en instrumentaal tot klinken worden gebracht door het trio TEMKO van Aart Strootman en het Herz Ensemble, Moore’s eigen strijkers- en blazersgroep. De componiste laat haar requiem aanvangen met de inleiding Requiem Aeterna, solo gezongen door een countertenor. Hierna begint de eigenlijke dodenmis, die vooral opvalt door de architectonische opzet die Kate Moore eraan meegegeven heeft. Plus de verstrengeling van moderne invloeden zoals gitaar, basgitaar en slagwerk van TEMKO, de inzet van een piano, een grote concerttrom en een hele reeks didgeridoo’s, die zonder twijfel aan Moore’s Australische achtergrond refereren.
STOREND
De piano werkte aanvankelijk storend, was te zeer aanwezig en verstoorde het eeuwenoude sacrale karakter dat nu eenmaal aan een dodenmis is verbonden. Verderop in de compositie vlijde het instrument zich lenig in de muziek, toen de piano samen met viool en cello een volstrekt eigen visie weergaf van het Dies Irae, een van de pijlers waarop requiems zijn gebouwd.
Lux Aeterna: VIVID benaderde met deze eerste uitvoering het karakter van een meesterwerk. Hoewel de directie van Jane Lang geen sterke indruk maakte, deed dit schoonheidsfoutje niets af aan de inzet en technische vaardigheid van alle 27 musici op het podium. De vermenging van eerder werk van Kate Moore – Sacred Environment en Dolorosa – gaf haar Requiem lucht en voorkwam dat de compositie te krampachtig was dóór gecomponeerd.
De band die Kate Moore het afgelopen jaar met de stad Den Bosch smeedde, bracht zij tot uitdrukking in een kleine bedevaart langs ‘Sacred Places’, die het publiek voor aanvang van het Requiem in drie groepen langs locaties van mystiek, volksgeloof en gezichtsvermogen voerde. Gezichtsvermogen? Ja, want de functie van het oog, dat als driehoekig godsverschijnsel in de top van de koepel van de St.-Jan is aangebracht, was de rode lijn die stadschroniqueur Eric Alink, voorafgaand aan de uitvoering van Lux Aeterna: VIVID in Theater aan de Parade aan een voordracht meegaf. Een juweeltje van een tekst, die echter de vraag opriep waarom hij een half uur moest duren. Maar wel, samen met de bedevaart en de uiteindelijke uitvoering van Kate Moore’s requiem tot een schitterend juweel werd geslepen.
OVERWELDIGEND
Het slot van Lux Aeterna: VIVID was overweldigend. Het gelijknamige deel werd een overrompelende apotheose van alle instrumenten en stemmen op het podium: de intensiteit van de muziek was zo krachtig dat het leek alsof het eeuwige licht over de aardbol was neergedaald en op deze manier Kate Moore en ons allen de hoop had gegeven dat het toch nog wel goed zou komen met onze planeet. Wát een slot aan een ingenieus en fascinerend orkestwerk, dat zeker een plek gaat krijgen in de mondiale muziekliteratuur.
STILLE NACHT AM SILBERSEE
De dood speelde ook een prominente rol in een van de voorstellingen die op de tweede dag van November Music waren geprogrammeerd: Stille Nacht am Silbersee. Deze stille nacht had het karakter van muziektheater, verhevigd met tekst. Geschreven en voorgedragen door schrijfster Anna Enquist. Stille Nacht am Silbersee is een bewerking van het sprookje Het meisje met de zwavelstokjes van Hans Christian Andersen. Het is een project van het Amsterdamse Silbersee, een produktiekern waarin onorthodox muziektheater en experimentele opera samensmelten. Silbersee is dit jaar Ensemble in Residence bij November Music en brengt later in de week nog twee producties.
Een sopraan, mezzosopraan, tenor en bas-bariton plus (jazz)cellist Jörg Brinkmann zetten in vijf kwartier een verstild klankproject op het podium. Dat onherroepelijk naar de dood van het meisje met de zwavelstokjes leidde en waarvoor de teksten van Anna Enquist en de muziek van Johann Sebastian Bach te hulp waren geroepen. Eveneens echter van de componisten Jörg Brinkmann, Arvo Pärt en vooral David Lang, die met zijn the little match girl passion het hart van Stille Nacht am Silbersee vormt.
JÖRG BRINKMANN
Als cellist neemt Jörg Brinkmann binnen jazz- en improvisatiemuziek een aparte plaats in, hier in een totaal andere muziekhoek is die plek even bijzonder. Zijn Meditation waarmee hij Stille Nacht am Silbersee in gang zette, was ronduit imposant door de verstilling die hij ermee opriep en die de rest van de uitvoering bepaalde. Hetzelfde gold voor zijn Nachtstück, dat het programma afsloot, waarmee hij met de vier vocalisten een dialoog begon, die uitmondde in een innig samengaan. Cello en stemmen verzonken daarbij in een bewerking van de laatste woorden uit de Matthäus Passion van Bach: ‘Ruhe sanfte, Sanfte Ruh!’.
Rond the little match girl passion van David Lang was de rest van Stille Nacht am Silbersee geconstrueerd. De componist won met deze compositie in 2008 de Pulitzerprijs voor muziek. Drie fragmenten uit de boeken De tweede helft en De tussentijd van Anna Enquist vormden de gesproken entr’actes. Het libretto van David Lang wisselde deeltjes uit het sprookje af met bewerkte teksten uit de Matthäus Passion.
The little match girl passion bestaat bij Silbersee uit vijftien delen. Ze zijn op één na gedrenkt in muziek. Alleen Patience, patience! wordt vorm gegeven door armbewegingen. Die waren sowieso een dragend onderdeel van de compositie: ze maakten visueel duidelijk hoe het meisje met de zwavelstokjes weliswaar wachtte op haar onvermijdelijke dood, maar visioenen haar ondergang verlichtten.
PERCUSSIE-INSTRUMENTEN
De vier vocalisten bedienden zich van percussie-instrumenten om in diverse delen hun liederen te verstevigen. Bachs Erbarme dich had bij David Lang als titel Have mercy, my God en was evenals in de Matthäus Passion een toppunt van menselijk lijden. Ook hier was de overgave aan iets onontkoombaars zowel in muziek als beweging volstrekt duidelijk.
Stille Nacht am Silbersee sloot af met We sit and cru (Bach’s Wir setzen uns mit Tränen nieder) en dat betekende een schitterend einde, vooral hoe hier de percussie sluimerend de muziek deed zwijgen.
Deze eerste productie van Silbersee in November Music 2018 was een samengebald brok poëzie, muziek en beweging. Het bracht de toehoorders – het kan haast niet anders – tot inkeer en deed hen beseffen dat muziek veel verder reikt dan de etiketten die wij mensen er altijd op plakken. Gevoelens , inzichten, inspiratie, verwerking, kortom alle emoties worden erdoor geraakt en dan maakt het niet uit dat een op jazz- en improvisatiemuziek gericht tijdschrift als JazzNu met gerust hart de verbinding durft te leggen tussen de oude en wijze Johann Sebastian Bach en de avontuurlijke muziekvormen waar November Music zich op laat voorstaan.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
November Music 2018 – Bosch Requiem Lux Aeterna: VIVID en Stille Nacht am Silbersee
Theater aan de Parade en Grote Kerk ’s-Hertogenbosch, 2 en 3 november ‘18
Bosch Requiem – Lux Aeterna: VIVID
Kate Moore – compositie
Jane Lang – dirigent
Wishful Singing – koor
Cappella Pratensis – koor
TEMKO – gitaar, basgitaar, slagwerk
Eric Alink – tekst en voordracht
Stille Nacht am Silbersee
Katharina Dain – sopraan
Michaela Riener – mezzosopraan
Edward Leach – tenor
Maciej Straburzynski – bas-bariton
Jörg Brinkmann – cello
Anna Enquist – teksten en voordracht
Romain Bischoff – muzikale leiding
