Dan denk je lekker een avondje muziek en theater te gaan beleven, krijg je na afloop de onbedwingbare neiging een drinkgelag aan te richten, met een slapeloze nacht op de koop toe. Tja, de opvoering van het ‘Bosch Requiem 2019’ hakte er nogal in. En leverde geestelijk en lichamelijk ongemak op, juist in de periode dat je meende dat achter je te hebben gelaten.

 

Tenor Marcel Beekman, countertenor Maarten Engeltjes en dirigent Manoj Kamps laden zich op voor aanvang van 'Liknon'.
Tenor Marcel Beekman, countertenor Maarten Engeltjes en dirigent Manoj Kamps laden zich op voor aanvang van ‘Liknon’.

Het Bosch Requiem 2019 is een akte van schuld en boete die topzwaar zweeft boven een laag prachtige muziek. Die echter grotendeels ongedaan wordt gemaakt door de onwaarschijnlijke godsvrucht van componiste Calliope Tsoupaki. Zij componeerde het drieluik Liknon, enerzijds een ode aan Maria, de moeder gods in de katholieke geloofsleer en anderzijds een dodenmis. Dit laatste was immers de opdracht die zij kreeg van de organisatoren van November Music: treed in onze traditie en creëer een dodenmis naar eigen inzicht en geweten.

November Music wordt elk jaar officieel geopend met een Requiem, telkens gegund aan een andere componist. Na succesvolle opvoeringen van Lux Aeterna van Kate Moore (2018), Requiem voor Jheronimus Bosch van Detlev Glanert (2016) en Memorial Park (2017) en Souling (2015) van Anthony Fiumara, was het nu de beurt aan Componist des Vaderlands, Calliope Tsoupaki (56). De Griekse, woonachtig in Nederland, is opgegroeid binnen de Grieks-orthodoxe christelijke traditie van haar land, waarin Maria een sleutelrol inneemt. Het overvolle Theater aan de Parade heeft dat deze avond geweten: hel en verdoemenis werden uit naam van deze ‘Maagd, schitterend van gedaante, met vele sterren stralend’ – zoals ze wordt omschreven in een van de teksten die Tsoupaki’s Requiem schragen – de hoofden van de bezoekers ingehamerd.

Dirigent Manoj Kamps, concert en zangers aan het slot van 'Liknon'. Links achter Maarten Beekman, uiterst rechts Maarten Engeltjes.
Dirigent Manoj Kamps, concert en zangers aan het slot van ‘Liknon’. Links achter Maarten Beekman, uiterst rechts Maarten Engeltjes.

De hijgende eerbied van Calliope Tsoupaki voor Maria bezorgde iemand die óf niets heeft met religie óf de ander die ervan los is gekomen, woede en verdriet. Godsaanbidding werd je hier door de strot geduwd, of je wilde of niet. De klok werd deze avond minstens vijftig jaar terug gedraaid; aan de ontkerkelijking die in Nederland steeds verder terrein wint, werd zonder aanzien des persoons radicaal voorbij gegaan. En dat allemaal onder de mantel van kunst. “Kunst die ons onze menselijkheid terug geeft”, verklaarde Tsoupaki de afgelopen week in een interview. Waar was die dan in deze doorgeslagen Maria-hymne?

Deze foto werd gemaakt tijdens de doorloop 's middags in Theater aan de Parade.
Deze foto werd gemaakt tijdens de doorloop ’s middags in Theater aan de Parade.

Die menselijkheid wordt in Liknon vervat in het sprookje van de religie. Menselijkheid had geteld als zij haar Requiem had gedrapeerd rond de steeds groter wordende kloof tussen arm en rijk, rond de klimaatcrisis, eventueel rond de narcistische idioten die de wereldvrede dagelijks in gevaar brengen. Dáár had ze een dodenmis aan kunnen ophangen; aan het vooruitzicht dat vele tientallen miljoenen wereldburgers deze hedendaagse politieke en economische kuiperij, met hun leven kunnen gaan bekopen.

Dirigent Manoj Kamps tijdens de doorloop van 'Liknon'.
Dirigent Manoj Kamps tijdens de doorloop van ‘Liknon’.

Het had allemaal zonder de vlijmscherpe rand die Liknon kenmerkt, gekund: het weglaten van de Nederlandse boventiteling van de Griekse teksten van religieuze denkers uit de 16e, 18e en 19e eeuw. Ja, maar dan weet je niet waar het over gaat, is vaak een veelgehoord tegenargument. Nou en? De teksten van Johann Sebastian Bach druipen ook van religiositeit, waar je echter tegenover kunt stellen dat zijn muziek zo krachtig is, dat daar alles aan ondergeschikt wordt gemaakt. Dat kun je van de compositie van Tsoupaki niet zeggen. En bovendien: teksten zijn dikwijls in veel betere handen van popzangers en troubadours.

Het toneelbeeld van Bernadette Notten was aangrijpend.
Het toneelbeeld van Bernadette Notten was aangrijpend.

De opzet van dit Requiem schoot ook nog op een ander punt te kort. Dodenmissen zijn er gekomen als herdenking van de ontvallen dierbaren van – veelal – gelovigen. Allerzielen – elk jaar op 2 november en deze dag tegelijk vallend met Bosch Requiem 2019 – is een christelijke gedenkdag waarop de overledenen worden herdacht middels een requiemmis. Een mis dus voor mensen die door de dood van ons zijn gescheiden. Calliope Tsoupaki’s Requiem is er een voor de mens in zijn laatste levensuren. In plaats van hem het levensversleten hoofd te ruste te laten leggen, krijgt hij nog eens ingepeperd dat hij van geen kanten deugt, hij de schuld krijgt van het feit dat hij ooit op deze aarde is gekomen en hem de hel wacht, die hij misschien een beetje kan ontlopen door de Jonge Vrouw Maria aan te roepen. ‘Ik strek mijn handen uit, onrein, (…) bij mijn aanstaande dood huiver ik, de ongelukkige’. Alsof je in je stervensuur niets anders te doen hebt.

Het sterke lichtontwerp van Tim van 't Hof was telkens wisselend, zoals op de foto's van de verschillende delen van 'Liknon' is te zien.
Het sterke lichtontwerp van Tim van ’t Hof was telkens wisselend, zoals op de foto’s van de verschillende delen van ‘Liknon’ is te zien.

Het is een onbegrijpelijke keuze van November Music om deze compositie-opdracht in deze vorm te laten opvoeren. Nu is Liknon een uitgebreid eerbetoon geworden aan het godsbesef van Calliope Tsoupaki. Meer niet. En heeft zichzelf daarmee gebombardeerd tot lelijk eendje in het rijtje Bossche Requiems, dat getooid is met guirlandes van schoonheid. Waarbij dit jaar ook nog eens de vraag rees waarom schrijfster Lot Vekemans was uitgenodigd voor een monoloog met als titel ‘Misschien heeft Maria wel wat met mij’. Een veel te lang durend zelf geschreven epistel, waarin Vekemans vooraf verklaarde niets met Maria te hebben. Maar 25 minuten lang alles uit de kast haalde om het publiek te overtuigen van de betekenis van deze bijbelfiguur.

Lot Vekemans tijdens haar monoloog ‘Misschien heeft Maria wel wat met mij’.

En de muziek dan, kun je je afvragen na bovenstaande kritische noten. Bosch Requiem ’19 is intiem, gezet op verschuivende concertdelen die een vloeiend en golvend geheel in gang zetten. Vaak ligt het karakter ingebed in Arabische klanken, met hun naar beneden verglijdende strijkersgeluiden. Om uit te monden in lang aangehouden lage-notenreeksen. Concertmuziek zoals die zo kenmerkend was voor de legendarische Egyptische zangeres Omm Kulthum en daarmee eeuwigheidswaarde heeft verkregen.

Daar tussendoor waren soms razendsnelle arpeggio’s gevlochten, rezen zink (blaasinstrument uit de Renaissance) en hobo boven de orkestklank uit en bleek hoe fraai een orgel in deze muziek was ingepast. Waarom klonk die zink soms zo overblazen? Wilde de componiste dit zo? De orkestrale muziek werd nergens ondergeschikt gemaakt aan de twee zangers: countertenor Maarten Engeltjes die waarlijk excelleerde en tenor Marcel Beekman, die zijn zang soms liet aanleunen tegen gesproken woorden.

Voorafgaand aan de monoloog van Lot Vekemans en de uitvoering van 'Bosch Requiem '19' vertrokken koorzangers uit 's-Hertogenbosch en omgeving en zangers van het Fontys Kamerkoor vanuit het theater voor een processie over de Parade.
Voorafgaand aan de monoloog van Lot Vekemans en de uitvoering van ‘Bosch Requiem ’19’ vertrokken koorzangers uit ‘s-Hertogenbosch en omgeving en zangers van het Fontys Kamerkoor vanuit het theater voor een processie over de Parade.

Deel drie van Liknon, Fos Anesperon (Licht waarover de avond nooit valt) was het fraaist. De melodie hier scheidde zich af van de orkestpartij, zoals leven uit water wordt geboren: vloeibaar, doorzichtig en sprankelend, waardoor tekst en muziek samen vloeiden in een ongrijpbaar amalgaam. Wellicht dat hier de bedoelingen van componiste Calliope Tsoupaki het dichtst aan de oppervlakte kwamen.

RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA KESSELS

CALLIOPE TSOUPAKI – ‘LIKNON’ — BOSCH REQUIEM ’19


Theater aan de Parade, ’s-Hertogenbosch, 2 november ‘19

PRJCT Amsterdam
Manoj Kamps – dirigent
Maarten Engeltjes – countertenor
Marcel Beekman – tenor
Lotte Vekemans – tekst en voordracht
Bernadette Notten – ruimtelijk ontwerp en toneelbeeld

 

www.novembermusic.net

Previous

Pierre Courbois stoomt vol vaart op naar de tachtig

Next

November Music '19 ook garant voor far-out muziek

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Lees ook