Hij was een van de grootste, nog levende pleitbezorgers van eigentijdse muziek: Reinbert de Leeuw, dirigent, componist, pianist en bestuurder. In de eerste hoedanigheid was hij autodidact, als componist een van de dankbare leerlingen van de legendarische Kees van Baaren. Hij groeide in beide eigenschappen uit tot toonaangevend in de wereld van de hedendaagse muziek. Waar zich ook raakvlakken met jazz- en geïmproviseerde muziek voordeden. Op 14 februari overleed Reinbert de Leeuw, 81 jaar oud.
Hoewel jazzpianist Guus Janssen vrijwel zeker zal ineen krimpen als je hem met Reinbert de Leeuw vergelijkt, zijn er wel degelijk overeenkomsten tussen beiden. Alle twee studeerden ze piano – overigens bij Jaap Spaanderman – en compositie en allebei zijn ze vernieuwer op het gebied van uitvoeren – en componeren – van moderne muziek. En alle twee hebben ze twijfels nodig om naar het plafond te reiken van wat ze met hun muziek willen vertellen.
JazzNu sprak naar aanleiding van het overlijden van Reinbert de Leeuw met Guus Janssen. De Leeuw dirigeerde diverse stukken van zijn vakgenoot. Die op zijn beurt graag wil vertellen over de invloed van Reinbert de Leeuw op het Nederlandse muzieklandschap. Waarbij meteen de onvermijdelijke vraag rijst: heeft Reinbert de Leeuw invloed gehad op de ontwikkeling van de jazz in Nederland?
Guus Janssen deelt zijn antwoord in tweeën op. “Heel direct is zijn invloed tastbaar. Ik denk dan aan het Fonds voor de Scheppende Toonkunst, waarvan Reinbert in 1982 aan de wieg stond nadat er zo’n vijftien jaar voor gelobbyd en gestreden was. Hij was er jarenlang voorzitter van het bestuur. Het Fonds was en is er speciaal voor klassieke composities, maar ook de jazz heeft er veel aan gehad, zoals toekenning van projectsubsidies voor groepen. En ik denk aan de Dancing Series in 1989 in De Meervaart (met Guus Janssen, Ab Baars, Paul Termos, Vincent Chancey, Herb Robertson, Wolter Wierbos, Jacq Palinckx, Wim Janssen en Raoul van der Weide, rvdh). Dat project kwam er dankzij het Fonds.”
BREUKER EN MENGELBERG
“Of Reinbert als musicus invloed heeft gehad op de jazz in Nederland? De vroege Reinbert in de jaren zestig had dat zeker op de mijne. In de tweede helft van de jaren zestig was er een directe lijn tussen de free jazz en improvisatiemuziek met Willem Breuker en Misha Mengelberg. In 1966 maakte ik kennis met de muziek van Breuker en Han Bennink. Reinbert heeft bij mij mijn belangstelling voor Erik Satie aangezwengeld. Heel belangrijk waren ook de Inclusieve Concerten in Frascati in Amsterdam, met plek voor allerlei soorten muziek, ook jazz. Waanzinnig! Ik denk dat Reinbert daar ook een aandeel heeft gehad. Misha studeerde samen met Reinbert de Leeuw bij Kees van Baaren in Den Haag. Ik denk dat in de humuslaag van Nederlandse ensemblemuziek en improvisatiemuziek Reinbert een hele belangrijke rol heeft gespeeld.”
De ‘vroege’ Reinbert de Leeuw, de man uit de jaren zestig van de vorige eeuw, heeft volgens Guus Janssen enorme invloed op hem gehad. Hetzelfde geldt voor Louis Andriessen, Misha Mengelberg, Peter Schat, Han Bennink en Willem Breuker. “Zij waren sfeerbepalend. In de jaren zeventig, toen Reinbert het Schönberg Ensemble stichtte, trok hij meer naar de muziek van de late Romantiek en de tweede Weense School. Het fin de siècle werd steeds meer zijn grote liefde. Dat was een andere Reinbert. De late Gustav Mahler en de late Franz Liszt waren gasten die de piketpaaltjes verplaatsten en bepalend waren voor de honderd jaren die daarna volgden.”
Het Schönberg Ensemble speelde na zijn oprichting in 1974 werk van Arnold Schönberg, Webern en Berg. Maar het wilde breder. Guus Janssen was een van de eersten aan wie werd gevraagd werk voor het orkest te schrijven. “Het ensemble wilde zijn vleugels meer spreiden. Reinbert vroeg mij een werk te componeren. Dat werd Ut-re-mi-sol-la. Het verwijst naar de pentatonische toonladder, maar ook naar Sweelinck (componist en bruggenbouwer tussen renaissance en barok in de 16e eeuw, rvdh). Reinbert wist na twee noten meteen wie de componist ervan was. Hij geloofde na dat eerste stuk voor het Schönberg erg in mijn manier van componeren. Hij vond het leuk dat hij meteen kon zeggen: ‘Dat is Guus Janssen’. In 1994 schreef ik Passevite, verwijzend naar het keukenapparaatje waar je groente door kunt draaien. In Passevite draaide ik akkoorden door van Lennie Tristano. En Klotz verwijst naar de Hot Club de France. Allemaal stukken waar Reinbert mij om heeft gevraagd.” En die met jazz hebben te maken.
Guus Janssen wijst op de twee kanten van Reinbert de Leeuw. “Die zijn vrij expliciet. In zijn latere jaren is hij zelfs Bach gaan dirigeren (de Matthäus Passion vanaf 2013, rvdh). In diens muziek en ook die van Messiaen die hij eveneens bewonderde, zitten mystieke elementen. Ik herinner mij een concert dat ik als 22-jarige bijwoonde in het Stedelijk Museum, een pianorecital van Reinbert de Leeuw. Hij begon met een Praeludium en Fuga van Bach. Bij de fuga raakte hij er uit en wel zodanig dat er iemand boos de zaal uitliep – ‘had hij daar zijn dure kaartje voor gekocht…?’ Maar gaandeweg het concert bleek dat het hier juist om ging, dat het hele concert een dada-achtige happening was. Reinbert ging bewust over op muziek van Gilius van Bergeijk, een eindeloos durende bewerking van de Treurmars van Chopin. De akkoorden en het tempo werden steeds dikker. Het publiek werd ziedend. Paul Termos (componist van zowel eigentijdse gecomponeerde muziek als jazz en vriend van Guus Janssen, rvdh) was er ook bij, wij werden gek van enthousiasme. Reinbert zat in die periode in de hoek van het happening-achtige, daar was hij erg mee bezig.”
POLITIEK DEMONSTRATIEF KONSERT
“Reinbert was in zekere zin een product van zijn tijd. In 1966 was er het Politiek Demonstratief Konsert van het Nederlands Blazers Ensemble in Carré in Amsterdam. Met muziek van Louis Andriessen, Peter Schat, Jan van Vlijmen en Reinbert, die live piano speelde. De overheid was toen bang dat de revolutie in Nederland zou uitbreken. Carré was volledig omsingeld door de mobiele eenheid. Van Misha werd Hello Windyboys gespeeld, een heel grappig ‘game piece’. Het werk van Reinbert was politiek-demonstratief, dat van Schat politiek getint.”
Reinbert de Leeuw geloofde heel erg in Guus Janssen als componist. Hij dirigeerde diverse stukken van hem. Zoals Klotz, dat Janssen schreef voor violist Gidon Kremer en verwees naar de muziek van de Hot Club de France. Guus Janssen bespeelde er zelf de hi-hat in. “Als Reinbert jazz dirigeerde, kon hij niet grooven. Dat gold ook voor hoe hij de muziek van Louis Andriessen dirigeerde. Het had een bepaalde stijfheid. Werner Herbers van de Ebony Band had wel grote affiniteit met jazz. Toch dirigeerde Reinbert De Stijl van Louis Andriessen, dat was een deel uit De Materie (werk voor koor en orkest, dat wordt gezien als het magnum opus van de componist, rvdh). Louis was in die tijd een grote fan van Janet Jackson.”
Tekenend voor Reinbert de Leeuw was volgens Guus Janssen zijn “waanzinnige enthousiasme. Dat ging alle perken te buiten. Hij heeft stukken van mij gedirigeerd waarbij hij tweehonderd procent inzet toonde. Daar geloofde hij heilig in. ‘Als je niet voor 200% gelooft, dan hoef je het ook niet te doen’, zei hij altijd. Hij ging door roeien en ruiten, dwars door alles heen. Hij was daarbij heel erg gericht op het moment waar hij mee bezig was, dan had hij iets eenkennigs. Dat was zeker geen nadeel. In de politiek moet je tot compromissen bereid zijn. Bij hem was een compromis het begin van het einde. Reinbert kende dat woord niet. Zeker niet als het om politiek-culturele zaken ging. Daardoor heeft hij zoveel zaken voor elkaar gekregen. Hij zal door zijn monomane momenten ook wel vijanden hebben gehad, maar we hebben gewoon veel aan hem te danken.”
Reinbert de Leeuw was ook een grote Erik Satiekenner. “In diens muziek ging hij op zoek naar stilstand”, zegt Guus Janssen. “Naar het moment dat de muziek net niet stil staat, zodat er nog geen sprake is van stilstand. Die grens biologeerde hem. Daar ging hij zo ver in als maar kon. Wat betekent zeer langzaam, zo vroeg hij zich ook af. Dat is ook een stadium op de grens voor stilstand. Met dezelfde begeestering wierp hij zich op Via Crucis van Franz Liszt, een uiterst moeilijk stuk.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
Mooi stuk !