Jazzgereedschap is een rubriek die elk jaar in januari een musicus en zijn of haar instrument belicht. JazzNu publiceerde in januari 2016 de eerste aflevering met een vijfdelige serie over contrabassisten: De Maand van de Contrabas. De succesvolle reeks is een jaar later voortgezet met vijf verhalen over drummers en werd daarmee De Maand van het Slagwerk. In januari 2018 volgde de Maand van de Piano. In 2019 was er geen ‘Maand van…’. De serie werd in 2020 voortgezet met De Maand van de Tenorsaxofoon. In 2021 verviel de serie vanwege Covid-19. Dit jaar staat de stem centraal. We starten de serie op 1 januari met Kristina Fuchs, op 8 januari volgt Sanne Rambags, Mola Sylla treedt op 15 januari aan, Monica Akihary op 22 januari en 29 januari sluit een mystery guest deze serie af.
Monica Akihary is de zangeres van Boi Akih, dat vanaf de geboorte in 1997 als basis haarzelf en gitarist/componist Niels Brouwer kent. Voor diverse gelegenheden wordt het duo uitgebreid met meerdere musici. Zoals in de jongste bezetting met blokfluitiste Dodó Kis en koraspeler Sekou Dioubate. Boi Akih is beïnvloed door muziek uit de Molukken (Melanesië/Oceanië), Sunda en Bali; Nederlandse en Europese jazz- en improvisatiemuziek, klassieke Indiase muziek en traditionele Afrikaanse muziek. Compositie, tekst en improvisatie spelen een nagenoeg gelijke rol. “Kunstenaarschap bestaat er uit dat je bij al je materiaal je vraagtekens zet.”
Als Monica Akihary zingt, bestaat het begrip tijd niet voor haar. “Het gaat er dan alleen maar om welke noot je zingt, welke kleur je neerzet. Wat ik in mijn hoofd voel, doe ik met mijn stem. Dingen gebeuren gewoon, er zijn geen vragen, je wordt uitgedaagd.” In deze paar zinnen kan de zangkunst van Monica Akihary nauwelijks beter worden uitgelegd. Zingen is voor haar een levensbehoefte, een even natuurlijke menselijke handeling als bijvoorbeeld spreken. Dat is niet verwonderlijk, want zij weet niet beter dan dat zij altijd heeft gezongen. “Volgens mij deed ik dit al als kleuter”, zegt zij. “In Molukse families is zingen heel normaal. In onze cultuur is het belangrijk dat verhalen via zang worden doorgegeven. Mijn moeder zong in een kerkkoor, ik ging mee en tijdens repetities deed ik al stiekem mee.”
De achtergrond van Monica Akihary is belangrijk als je haar kunstenaarschap wilt doorgronden. De stem is in de Molukse cultuur uiterst belangrijk. “Als je de taal van bepaalde eilanden hoort, wordt er bijna zangerig gesproken”, legt zij uit. “Als we in Indonesië zijn luister ik altijd intensief naar hoe iets klinkt. Verhalen met een sacraal karakter vertellen de geschiedenis van dorpen en families. In het noorden van de Molukken hoor je duidelijk de invloed van klassieke Indiase muziek. Ik ben groot gebracht met voorouderverering, het is een levenswijze, een filosofie. Ook is er sprake van animisme. In de loop van vele jaren hebben ceremonies een bepaalde vorm gekregen. Toen de Hollanders kwamen, mochten we ons eigen geloof niet meer belijden. Maar de kern bleef wel bewaard. De ceremonies kregen een nieuwe vorm, waarmee ik ben opgegroeid.”
Improviseren is een van de handvatten van Monica Akihary. Dat doet ze dan ook naar hartenlust. “Hoe kun je als duo compleet zijn, vragen mensen zich misschien wel af. Ze missen dan de basic-instrumenten. Maar wij doen dat anders. Niels vraagt bijvoorbeeld in een bepaalde passage: kun je hier lage noten zingen? Kun jij hier met groove in je stem zowel begeleiden als van rol wisselen? Als we met z’n vieren spelen en iemand heeft een solistische rol, kan ik dan met mijn stem daar iets contrasterends onder zetten om het mooier te laten klinken? Of binnen een compositie de vrijheid te nemen iets te doen zodat de muziek een andere wending krijgt. Ook heel spannend is als ik nog een stukje tekst heb tijdens een improvisatie en dan bekijk hoe ik daar naar toe kan reizen.”
“Dan zet je de stem puur als instrument in”, vervolgt ze. “Het is met een stem geen ‘must’ om een liedje te zingen, dat heb ik nooit gedaan. Bij het gebruik ervan is altijd de vraag: wat heeft de muziek nodig? Ik denk nu aan Tristan Honsinger. Ik mocht eens een concertserie met hem doen bij Sean Bergin. Ik kende Tristan niet goed en vroeg me af hoe ik naar hem moest kijken. Niels zei: wacht tot het allerlaatste moment. Zodoende moet je altijd de focus op de anderen hebben. Je moet met elkaar rekening houden, de muziek vraagt daar om. Bij Boi Akih geldt dit voor ons alle vier. Er is niemand die zegt: nu is het mijn beurt. Als het wel zo is, geef hem of haar dan die vrijheid. Je komt steeds bij de keuze: hoe begeleid ik, op welke wijze, speel ik een lange noot of kies ik voor meer ritme. Of moet ik echt even stil zijn? Als vocaliste ben je een frontvrouw. Dan denk je: ik zong daar toch wel zacht, zeg. En als je het dan terug hoort, klinkt het toch tamelijk hard.”
“Improviseren is iets wat er altijd in zat bij mij. Het mooie van mensen met wie ik speelde zoals Tristan, Ernst Reijseger, Ig Henneman, Ab Baars, Wolter Wierbos, Ernst Glerum, Tobias Delius en Sean: je wordt uitgedaagd. Ze nemen je mee, zetten je aan het denken. Ik analyseer dan hun spel: wat een mooie opbouw, nu gaat het die kant op, daar de andere. Sean durfde de gekte bij hemzelf te zoeken. Dat zie ik ook als Ab begint te blazen. Er wordt meteen aanspraak gemaakt op je bewustzijn, de gevoelens die je hebt komen dan meteen tevoorschijn.”
Jazz maakt een belangrijk deel uit van de muziek die Monica Akihary vertolkt. Is zij daarmee een jazzzangeres? “Niet in de zin van standards of scatten. Wel in de benadering van de muziek. Hoe ga je met de tekst om, hoe laat je iets los, hoe ga je om met de andere muzikanten? Jazz is een kunstvorm waarbij je je steeds moet afvragen hoe je dingen doet. Als ik daar niet mee bezig ben, verveel ik me snel. Ik moet immers steeds de noodzaak voelen, anders zou ik niet op een podium gaan staan.”
Uiteraard heeft Monica Akihary de grote roergangers van de jazz bestudeerd. “Ik heb vooral naar Miles Davis en Wayne Shorter geluisterd. En natuurlijk ook naar Ella Fitzgerald, Sarah Vaughan, Abbey Lincoln, Dianne Reeves en Cassandra Wilson. Sarah was iemand die zich altijd afvroeg wat ze met haar teksten ging doen, wat háár verhaal daarbij was, wat de onderliggende betekenis. Ikzelf ben steeds meer op zoek naar wat ik kan met mijn stem. Tijdens onze tournees in onder meer India, Zuid-Korea, Zuid-Afrika en Tunesië blijven bepaalde situaties, zoals bijvoorbeeld straatbeelden – ongeacht of ze nu in een grote stad of kleine bergdorpen opduiken – me bij. Ik schrijf ze op. Het zijn inspiratiebronnen, soms doe ik er meteen iets mee, soms blijft het materiaal jaren liggen. Als ik met iets bezig ben, kan het dus zijn dat ik juist die inspiratiebron ga gebruiken.”
Op de muziek die Boi Akih maakt hoeft van Monica Akihary geen etiket te worden geplakt. Wikipedia vermeldt dat de zangeres zich bezig houdt met etnische jazz, maar daar heeft Monica Akihary geen boodschap aan. “Voor mij bestaan er geen labels. Ik studeerde Messiah van Händel voor ons project van afgelopen december. Hoe ga je met dit materiaal om in een niet-standaard bezetting en kun je toch de kracht van de compositie overbrengen? Stukken van Händel zijn nooit af. Ik hoorde de solisten en ging herschrijven. Bij mij gaat het er dan om dat de kracht en essentie van de compositie niet verloren gaan. Je moet er dichtbij blijven en die kracht en essentie overeind houden.”
In deze woorden zit voor een deel het concept van Boi Akih besloten. “Wat Niels en ik proberen is schoonheid in andere muziektradities te begrijpen. We leerden van onze vriend en gamelanspeler I Made Subandi uit Bali, wat de schoonheid is in zijn muziek. Als je dit leert en je bent je bewust van die schoonheid, dan gaat de ontwikkeling verder. Door steeds maar weer te kijken, te leren van anderen en dan muziek te brengen die ons antwoord erop is. Dát is Boi Akih. Boi Akih is echt Niels en Monica. Juist ook door de visie van Niels, hoe hij instrumenten bij elkaar zoekt voor de klank en het repertoire vorm geeft.”
Als zangeres heeft Monica Akihary zichzelf doelen gesteld. “Wat heb jij als performer te vertellen? Als je stem technisch oké is en je neemt je bagage mee, dan is dat dik in orde. Op een bepaalde leeftijd gaat je stem veranderen. Ik kan nu veel lager zingen, dat is super mooi en is zó interessant. Hoe zet je dan je stem in? Niet als een twintiger. Een soort souplesse blijft. Levenservaring en zeggingskracht houden een stem lang overeind. Kunstenaarschap bestaat er uit dat je bij al je materiaal je vraagtekens zet. Van huis uit heb ik een beeldende-kunstopleiding gedaan. Daarom moet ik steeds weer vragen stellen, steeds het uiterste van mezelf vragen. Bij muziek gaat het niet om labeltje A en dan labeltje B, ik zoek de dingen liever uit.”
De mengeling van invloeden die zit opgesloten in de muziek van Boi Akih zou wel eens een zware wissel kunnen trekken op de stem van de zangeres. Monica Akihary vindt dat wel meevallen. “Ik kom echt uit de traditie van verhalen zingen en vertellen. Ik denk dat de kwaliteit van mijn stem ook een organische oorzaak heeft, ik beschik over soepele stembanden. Als ik naar klassieke zangeressen luister hoor ik mooie klanken en vraag ik me af waar die precies zitten bij mij. Ik onderzoek alles, probeer alles uit. Als er technisch iets fout zou zitten bij mijn stem, heb ik dat meteen in de gaten. Dan weet ik dat ik iets niet moet doen, omdat mijn stem dan wel eens kapot zou kunnen gaan. Alles wat mijn stem kan, benut ik en vind ik leuk.” De stem van Monica Akihary is het gereedschap van deze autodidact. Pleegt zij speciaal onderhoud? “Ik doe wel mijn oefeningen, zeker in heel drukke periodes. Ik zorg er dan vooral voor niet te veel te praten.”
In het oude Bimhuis zag Monica Akihary ooit de Indiase zangeres Jahnavi Jayaprakash. Na haar concert ging ze naar haar toe, raakte in gesprek waarop de Indiase zei dat Monica bij haar mocht komen studeren. Ze toog naar India en studeerde samen met Niels bij Jahnavi Jayaprakash. “Het leuke van studeren in India was dat het m’n eerste muziekles was. Ik leerde ook mijn stembereik te onderhouden. Om zes uur uit bed en dan studeren. Een stem klinkt in de ochtend heel anders dan aan het eind van de middag. Daardoor trainde ik meteen mijn bereik. Het laag moet je ‘doen’ als je wakker wordt. En soms met mannen meezingen, die heel laag kunnen.”
Teksten schrijft Monica Akihary deels zelf. Haar partner Niels en zij praten over de teksten, wat de gedachten zijn, ook om te zoeken naar de juiste woorden, die de melodie weer versterken. “Leidraad is de tekst, maar de melodie, hoe de muziek ontstaat en hoe ik de tekst interpreteer is elke keer anders. Mijn teksten hebben zeker betekenis, anders zou ik ze niet schrijven. Die betekenis versterkt de boodschap, de sfeer en de gevoelens die je bij dat stuk hebt. Die probeer je actueel te maken, er moet een noodzaak zijn. Ik schrijf deels in het Haruku. Tijdens onze tournees door onder meer Brazilië, Zuid-Afrika, India, Indonesië kwam de opmerking van musici: hé, ik wist niet dat je in je eigen taal mag schrijven. Ze dachten dat er alleen maar in het Engels mocht worden geschreven.”
“We zijn juist in het Haruku gaan schrijven vanwege de klank. Het Sanskriet waarmee ik in aanraking kwam heeft verbinding met de oorspronkelijke talen van de Molukken. Ik had toen ik studeerde bij Jahnavi zoiets van: hé, dat ken ik. Door alle reizen die mensen maken, laten ze dingen achter en nemen ze ook iets mee dat waardevol is. Het interessante van taal is dat je er zo goed mee kunt spelen. Voor mij ging het er aanvankelijk om om er nog meer betekenis in te leggen. We schrijven nu zowel in het Haruku als in het Engels.”
Reizen doet Monica Akihary veel, heel veel zelfs, samen met haar partner Niels Brouwer. “Dan ga ik op onderzoek uit: hoe leven mensen hier samen, hoe komt dat tot uitdrukking in hun taal? Overal vind je wel iets, dat is echt te gek. Ik denk daarover na en ineens kan ik het vorm geven met mijn stem. En dat leidt weer tot nieuwe ontdekkingen. Ik denk: hé, nu heb ik dit gedaan en dat is wel leuk. Of: dit moet beter en dat moet ik verder uitzoeken.”
In de woonkamer van Monica Akihary en Niels Brouwer struikel je over de instrumenten die Boi Akih inzet. Een deel ervan is ontworpen en vervaardigd door Brouwer zelf. Voor zijn partner bijvoorbeeld heeft bij een baskalimba gemaakt. Geboren uit noodzaak of liever gezegd uit een trieste gebeurtenis. Boi Akih werkte al enkele jaren met koraspeler Zoumana Diarra, toen hij in juli 2020 plotseling overleed. Daarmee viel een deel van het oorspronkelijke groepsgeluid van Boi Akih weg. “We zouden met ons drieën ons eerste concert na de lockdown doen, toen Zoumana overleed. Zijn dood veroorzaakte een enorm verdriet, maar ook misten we de laagte van zijn bas-ngoni die hij zo nu en dan speelde en natuurlijk ook zelf bouwde. Toen heeft Niels een baskalimba voor mij gemaakt. Die gebruik ik maar in bepaalde stukken. Niels speelt op een zevensnarige gitaar, hij beschikt dus ook over een laag geluid. Enne… ik vind het ontzettend leuk om die kalimba te bespelen.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA KESSELS
