Tenorsaxofonist Pharoah Sanders is dood. Hij overleed in de ochtend van 24 september in Los Angeles, rustig in het bijzijn van zijn familie. Een doodsoorzaak is niet bekend gemaakt. Pharoah Sanders werd 81 jaar.
Rustig, bijna een contradictio in terminis als je de muzikale loopbaan van deze Amerikaanse tenorgigant beschouwt. Want hoewel Pharoah Sanders het vanaf de jaren zeventig wat kalmer aan ging doen, vestigde hij zijn naam in de periode dat hij samenspeelde met John Coltrane. De legendarische tenorsaxofonist die in de laatste jaren van zijn leven het begrip rust uit zijn leven had verbannen.
John Coltrane was op het hoogtepunt van zijn roem, toen hij in 1965 een jeugdige Pharoah Sanders bij zijn kwartet inlijfde. Waarom Sanders en niet een van de andere aanstormende tenortalenten als Archie Shepp of Albert Ayler? Coltrane moet getroffen zijn door de harde, onverbiddelijke toon van Sanders, die hij toen al mengde met Afrikaanse en Aziatische invloeden. Elementen die ook het spel van Coltrane in die jaren bepaalden. Bovendien wilde Trane mensen die naast hem op het podium stonden op geen enkele manier beïnvloeden. “Speel”, was het enige commando dat hij aan zijn medemusici meegaf.
Het argument dat John Coltrane een opvolger voor zichzelf zocht, is door de praktijk ontkracht. Toen deze legendarische gezichtsbepaler in de jazz in juli 1967 stierf, doken er al snel publicaties op die suggereerden dat Coltrane zijn dood had voelen aankomen en zijn muzikale toekomst zeker had gesteld door Pharoah Sanders aan zich te binden. En hoewel Sanders meteen na Coltrane’s overlijden aansluiting maakte bij de muziek van diens weduwe Alice en hij straf doorging met de spirituele jazz die Coltrane zo naarstig aan het onderzoeken was geweest, kun je hoogstens spreken van een epigoon van Coltrane, niet als voortzetter van zijn muzikale nalatenschap.
De eerste plaat waar Pharoah Sanders aan de zijde van John Coltrane opdook, was Ascension. In dit wellicht meest ondoordringbare album uit de geschiedenis van de free jazz, is het spel van Sanders nauwelijks te onderscheiden, omdat dat van hemzelf en Coltrane slechts op millimeters van elkaar zijn gescheiden. Dat geldt ook voor het latere Om, waar de twee tenorsaxofonisten elkaar niet alleen uitdagen, maar vooral zichzelf tot een hogere macht verheffen. En waarnaar zij reiken als zij aan het begin en einde van Om op gedragen toon met hun stem die macht aanroepen. Maar dat reiken doen ze vooral in hun instrumentbenadering waarmee zij alles wat zich voorheen binnen de free jazz afspeelde, logenstraffen. Hier toont Pharoah Sanders wat hij in zijn latere jaren meermalen zei in interviews: “Mijn muziek is een zoektocht naar iets dat niet kan worden gevonden.”
Pharoah Sanders nam met Coltrane tien – legendarische – albums op: Ascension, Second Night in Tokyo, Live at the Village Vanguard Again, Meditations, Om, Live in Seattle, Jupiter Variation, Cosmic Music, Expression en Concert in Japan. Wanneer in de jazzgeschiedenis zal een jonge, aanstormende musicus zo’n kans hebben gekregen om onsterfelijke roem te vergaren? Sanders was er zich wel van bewust, want de invloed van Coltrane bleef na diens dood vele jaren doorwoekeren bij hem.
Direct na het overlijden van Trane ging Pharoah Sanders een muzikale verwantschap aan met Alice Coltrane, pianiste, harpiste en organiste. Ze kenden elkaar al van het Coltrane Quintet waarin ze beiden speelden, onder meer op het album Live at the Village Vanguard Again. Mevrouw Coltrane had zich al in kosmische sferen gedompeld, wellicht in navolging van haar overleden man. Sanders was er door zijn samenwerking met Trane ook door geraakt en daarom was het niet verwonderlijk, dat beiden de kant van de spirituele jazz in werden gedreven.
De samenwerking van Pharoah Sanders en Alice Coltrane duurde enkele jaren. Het leverde diverse albums op zoals A Monastic Trio – dat Alice opdroeg aan Ohnedaruth, de Sanskriet-naam van Coltrane – en Reflection on Creation and Space. De albums stonden weliswaar op naam van Alice, maar werden vooral gedragen door Sanders. Het is niet ondenkbaar dat Alice Coltrane gefascineerd was door zijn harde, meedogenloze spel dat zoveel leek op dat van haar overleden echtgenoot. Wie luistert naar het titelstuk van Journey in Satchidananda hoort in de eerste noten duidelijk het cerebrale van de Coltrane-suite A Love Supreme. Een van de bewijzen dat het lang heeft geduurd voordat Pharoah Sanders los kon komen van de invloed van Coltrane.
Het tenorgeluid van Pharoah Sanders – hij speelde ook sopraansaxofoon en piccolo – is agressief en vaak alles verwoestend. Facetten die tot de eerste helft van de jaren zestig ondenkbaar waren geweest. Zijn toon is keihard en schurend, niets ontziend, hij schakelt razendsnel van hoog naar laag, jakkert door de boventonen van zijn toeters en bouwt dissonante klankbeelden op om die binnen een seconde tot de grond te slopen. Wat moet ook Coltrane daarvan hebben genoten!
Na zijn samenwerking met Alice Coltrane zocht Pharoah Sanders een eigen weg. Hij ging zich nog verder verdiepen in Afrikaanse volksmuziek, waarbij ritmes en vocalen zijn speciale aandacht genoten. Gaandeweg werd de woesteling Sanders bedaagder: er slopen elementen van hard bop, rhythm&blues, elektronica en zelfs mainstream in zijn spel. Platen opnemen had bij hem een lage prioriteit. Hij liet zich liever zien en horen op festivals. In 2016 en 2019 trad hij bijvoorbeeld op tijdens Jazz Middelheim en ook op het North Sea Jazz Festival was hij een graag geziene gast.
Hij dreef waar hij ook optrad op zijn instinct. Als hij een stuk inzette met een bepaalde noot, wist hij nooit wat de volgende zou zijn. Hij vertelde daarover: “Vroeger hoorde ik graag oude autodeuren piepen en dat geluid intrigeerde mij dan. Soms, als ik aan het spelen ben, wil ik iets doen, maar ik heb het gevoel dat als ik dat zou doen, het niet goed zou klinken. Dus ik probeer altijd om iets dat misschien slecht klinkt op de een of andere manier mooi te laten klinken. Ik ben iemand die gewoon begint met het spelen van alles wat ik wil spelen, en ervoor zorgt dat het misschien mooie muziek wordt.”
Vorig jaar nam hij zijn laatste album op: Promises. Hij werkte er op samen met de Britse elektronische-muziekproducent Floating Points – zijn echte naam is Sam Shepherd – en het London Symphony Orchestra. Hij bereikte er een jong (dance)publiek mee. De plaat kreeg jubelende kritieken. Maar Pharoah Sanders zal vooral herinnerd worden als de (tijdelijke) rechterhand van John Coltrane en een van de pijlers in de spirituele jazz. Toen in 1969 het album Karma van Sanders uitkwam op Impulse – het label waarop ook al het werk uit de laatste levensjaren van Coltrane is vastgelegd – knalde die plaat er in als de spreekwoordelijke bom. Hij werd uitgebracht in het tijdvak dat politieke en sociale ontwikkelingen in muziek werden uitgedrukt. En hoewel Pharoah Sanders niet zo uitgesproken was als de veel politieker geëngageerde Archie Shepp, was Karma absoluut baanbrekend.
Onderdeel van Karma is de ruim een half uur durende compositie The Creator has a Master Plan. Het stuk bevat een vocaal gedeelte, dat Pharoah Sanders later tijdens al zijn optredens inbouwde en declameerde. De tekst ‘The Creator has a master plan/peace and happiness for every man’ is Sanders’ boodschap en in deze tijd harder nodig dan ooit. Wellicht stemt dit de dood van een van de laatste echte free-jazzers wat milder.
RINUS VAN DER HEIJDEN
