Ooit had hij John Coltrane als ‘trainingsmaatje’. Dat was halverwege de jaren vijftig van de vorige eeuw, toen hij nog student was. Maar nog voordat dit decennium was verstreken, had Wayne Shorter zijn eigen draad opgepakt en begon hij aan een opmars die hem naar de eregalerij van de allergrootste jazzmusici zou voeren. Op 2 maart 2023 is hij op 89-jarige leeftijd in Los Angeles overleden.

Wayne Shorter tijdens The Hague Jazz in 2010. Foto Tom Beetz

Tenorsaxofonist was hij, maar evenzeer sopraansaxofonist. Want de kleine Benjamin van de saxofoonfamilie kreeg ware bekendheid binnen de jazz door de verrichtingen van Shorter, die ook nog eens een pionier was op het terrein van de elektrische jazz. Bij het heengaan van de in 1933 in Newark geboren musicus moet hij worden beschouwd als een sleutelfiguur binnen de tijdvakken waarin de Afro-Amerikaanse muziek haar mooiste periode meemaakte: de jaren (veertig,) vijftig, zestig en zeventig van de vorige eeuw.

Wayne Shorters invloed op de jazz kun je in drie reuzenstappen omschrijven. Hij was een van de grondleggers van de hard bop, speelde als opvolger van John Coltrane van 1964 tot 1968 een leidende rol in het tweede Miles Davis Quintet – met Ron Carter, Tony Williams en Herbie Hancock – en was in 1971 samen met Joe Zawinul en Miroslav Vitous oprichter van de jazzrockformatie Weather Report. Dat zijn mijlpalen waarvoor Shorter pas écht erkenning zal krijgen als de komende jaren zijn naam gaat vallen. Want bij leven werd de – enigszins – bescheiden jazzgigant regelmatig overvleugeld door musici die heel wat minder hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van jazzmuziek, maar een grotere mond hadden of hebben.

Wayne Shorter mag worden gezien als een kind van zijn tijd. Hij is door velen verguisd doordat hij eind jaren zestig zichzelf overhevelde naar de toen in opkomst zijnde jazzrock. Samen met Miles Davis koesterde hij de daarmee gepaard gaande opmars van elektronica, maar bleef evengoed trouw aan de akoestische jazz, waaraan hij al een fikse ruk gaf toen hij in 1959 toetrad tot The Jazz Messengers van Art Blakey. Toen al bleek dat Wayne Shorter niet in hokjes dacht (en handelde). Later droeg hij ook bij aan de roem van Joni Mitchell, Steely Dan en Carlos Santana, musici die je niet meteen in verband brengt met jazzmuziek. Geen hokjes derhalve voor deze genre-overschrijder.

Miles Davis en Wayne Shorter tijdens een optreden in 1967. Foto David Redfern

Wayne Shorter als tenorsaxofonist had een soms brutale en dan weer fluwelige toon op zijn instrument, waarmee hij een ongekende harmonische detaillering bereikte. Op velerlei vlakken eigengereid was hij dat ook als muzikale handwerksman. Hij mag echter niet worden vergeleken met de grote tenoristen uit de jazzgeschiedenis: Coleman Hawkins, Lester Young, Ben Webster, Sonny Rollins en John Coltrane putten de mogelijkheden van hun instrument verder uit dan Shorter kon. Maar hij is ontegenzeglijk een musicus die in de jaren zeventig zijn tenorsaxofoon exploiteerde als geen ander. Hoogstens Michael Brecker kwam in die periode in zijn buurt.

De veelkoppigheid in het vakmanschap van Shorter is zeker ook gestoeld op zijn kennismaking in de jaren vijftig met de cool jazz van voortrekker en pianist Lennie Tristano. Diens volgelingen Warne Marsh en Lee Konitz inspireerden hem niet alleen, maar brachten hem ook nieuwe, afstandelijke en op individualiteit gebaseerde improvisatietechnieken bij.

Binnen de jazzrock waarin Shorter zich nadien ging bewegen, greep hij intuïtief naar de sopraansaxofoon. Hij excelleerde boven de nerveuze ritmes van deze fusion, de oneven maatsoorten, de nieuwe geluiden die aan elektronica werden ontlokt en de tot dan ongebruikelijke instrumenten die werden binnen gesjouwd zoals Moog synthesizers, elektrische bas en elektronische effecten. Shorters sopraansaxofoon zette een trend voor alle na hem komende generaties, die het voorheen moesten doen met de inspanningen van onder andere Lucky Thompson, Sydney Bechet, Julian ‘Cannonball’ Adderley, Zoot Sims, Sam Rivers en Abdullah Ibrahim (jawel!)

Je mag Wayne Shorter niet classificeren als een free-jazzmusicus, maar verworvenheden uit de avant-garde ging hij niet uit de weg. Zijn eigen Wayne Shorter Quartet, waarin hij kans zag zijn verfijningen en versieringen in de muziek aan te brengen, was door de vele jaren van zijn bestaan een laboratorium voor probeersels die weinig met hard bop en/of fusion hadden te maken, maar alles met de residuen van ‘de vrije jongens’.

Wayne Shorter heeft nooit in hokjes geloofd. Ook niet in dat van de jazz, want zei hij immers niet: “Jazz betekent voor mij slechts ‘ik daag je uit’.” En dat voornemen droeg hij ook op andere terreinen met zich mee. Al op jeugdige leeftijd ging hij componeren, waarbij hij altijd voor ogen hield dat ook andere muziek dan jazz elegantie en verfijning in zich kan dragen. In de jaren dat hij de toon van het wereldberoemde Miles Davis Quintet mede vormde, zei de leider eens dat Wayne Shorter ‘de bedenker is van een heleboel nieuwe ideeën die toen tot stand kwamen’. ESP en Nefertiti waren er de eerste voorbeelden van, inmiddels neo-klassieke standards in het mondiale jazzrepertoire.

Wayne Shorter perfectioneert zijn sopraansaxofoon tijdens Gent Jazz 2017. Foto Tom Beetz

Toen Weather Report na de Miles-Davisperiode het levenslicht zag, bracht het aanvankelijk kamermuziekachtige, moeilijk herleidbare composities van Shorter. Later bogen die langzaam naar funk en rock, omdat Wayne Shorter zijn invloeden van hard bop en bebop moeilijk kon loslaten. De overstap van Miles Davis van hard bop naar de daverende jazzrock ging hem ook te snel. Maar als er ooit een drempel voor hem was opgeworpen door de nieuwe richting die de moderne jazz was ingeslagen, dan verwijderde hij die telkens effectief door zijn lenige spel op de tenorsaxofoon. Zijn ‘ontdekking’ van Caribische invloeden in die jaren werd naadloos geïncorporeerd in de muziek van toen en die van later.

Wayne Shorter bleef tot 1985 verbonden aan Weather Report. Intussen zette hij ook elders zijn voelsprieten uit. Zoals met zanger/gitarist Milton Nascimento, met wie hij in 1974 Native Dancer registreerde. Een album dat de tand des tijds gemakkelijk kon doorstaan, getuige de inspiratie die gitarist Pat Metheny en later – in 2008 –zangeres/contrabassiste Esperanza Spalding er uit putten. Het duurde tien jaar voordat Shorter het volgende album Atlantis uitbracht, het duidelijkst teken dat Weather Report hem het meest na aan het hart was gewassen. Nadat de saxofonist de groep had verlaten, hief Weather Report zich een jaar later, in 1986, op.

In zijn persoonlijke leven kreeg Wayne Shorter harde klappen te verduren. Zijn dochter Iska stierf in 1985 aan hersenbeschadiging, zijn tweede echtgenote Ana Maria kwam in 1996 om tijdens het vliegongeluk met vlucht TWA 880, die neerstortte kort na het opstijgen van Kennedy International Airport in New York. Hij verdiepte zich nog dieper in het boeddhisme, dat hij samen met zijn vrouw had leren kennen na de dood van hun dochter.

In 1978 maakte Weather Report een Japanse tournee. Hier poseert het kwartet op Narita Airport: Joe Zawinul, Peter Erskine, Wayne Shorter en Jaco Pastorius. Fotograaf onbekend

En met het boeddhisme werd er een nieuwe cirkel rondgemaakt. Want naast Wayne Shorter was ook Herbie Hancock er een aanhanger van. Geen wonder dat nadat ze elkaar hadden opgezocht en steeds vaker met elkaar gingen optreden, de gelijkgestemden een nieuw initiatief ontwikkelden: het Thelonious Monk Institute of Jazz, tegenwoordig Herbie Hancock Institute of Jazz geheten. Het instituut riep onder meer de prestigieuze BMI Thelonious Monk Jazz Composers Award in het leven. In 1996 werd deze mondiale compositiewedstrijd gewonnen door pianist Michiel Borstlap, die samen met tenorsaxofonist Yuri Honing en de schrijver van dit artikel naar Washington reisde, waar in november van dat jaar de prijs werd uitgereikt. De winnende Borstlap-compositie was Memory of Enchantment, dat door Wayne Shorter en Herbie Hancock werd uitgevoerd en waarvan de repetities in het Kennedy Center in Washington door de drie Nederlanders als heel bijzonder werden ervaren. En waar zowel Shorter als Hancock tijdens de repetities van het winnende Memory of Enchantment zich warme, scrupuleuze persoonlijkheden toonden.

Nadat Shorter Weather Report achter zich had gelaten, toerde hij met VSOP, een soort hergeboorte van het Miles Davis Quintet waarin Freddie Hubbard op de kruk van Miles Davis plaatsnam. Met name in Nederland sloeg de muziek van deze vijf musici erg aan. Maar Wayne Shorter, ooit Mr. Gone genoemd, wilde verder. Hij ging zijn muzikantschap meer op zichzelf betrekken, hetgeen niet altijd een gelukkige keuze was. Zijn eigen stukken werden gekenmerkt door – waarschijnlijk uit de jazzrock overgebleven – topzware ritmesecties en volstrekt dichtgemetselde arrangementen. Deze inzinking duurde tot 1992 toen hij met Wallace Roney en de ritmesectie van VSOP begon aan A Tribute to Miles.

In 2000 klom Wayne Shorter uit het dal waarin de muziek hem had geduwd. Hij formeerde een kwartet met de Panamese pianist Danilo Pérez, contrabassist John Patitucci en slagwerker Brian Blade. En jawel, daar kon de grenzen verafschuwende gigant Shorter alles wat in hem woedde, weer kwijt. Middeleeuwse kerstliederen, muziek van Felix Mendelssohn en Jean Sibelius, de latijnse klanken van Heitor Villa-Lobos, de mengeling kwam als een kolkende rivier aan de luisteraar voorbij. Wayne Shorter was terug met een imposant kwartet onder eigen naam.

Herbie Hancock en Wayne Shorter traden in 2014 op tijdens Jazz Middelheim. Foto Tom Beetz

In de jaren negentig dook Wayne Shorter op tijdens velerlei plaatopnames. In 1997 bijvoorbeeld bij Bridges of Babylon van de Rolling Stones, bij Herbie Hancocks Gershwin’s World en Future 2, bij Marcus Millers M2. Zijn werkterrein verbreedde zich in een onafzienbare breedte, met onder meer composities voor de Los Angeles Philharmonic en in samenwerking met Esperanza Spalding in 2021 voor de opera Iphigenia. En op 85-jarige leeftijd zag Emanon het levenslicht, een tweedelige suite die werd ingevuld door het Orpheus Chamber Orchestra en het Wayne Shorter Quartet. 

Met het overlijden van Wayne Shorter wordt het panopticum van hedendaagse jazzgroten verder uitgedund. Want deze saxofonist/componist en voorvechter heeft de grilligheid die jazz in zich móet dragen, van talloze scherpe randjes voorzien. Zijn inspanningen om geïmproviseerde- en rockmuziek in elkaar te laten opgaan, heeft wortels geschoten aan een boom die zovele jaren later nog springlevend is en miljoenen mensen met jazz kennis heeft laten maken. En zijn baanbrekende werk op sopraansaxofoon heeft niet alleen de jazzrock verrijkt, zeker ook het spectrum van hedendaagse gecomponeerde- en geïmproviseerde muziek.

RINUS VAN DER HEIJDEN

www.wayneshorterofficial.com

Previous

Lennert Baerts laat voor de hand liggende keuzes links liggen

Next

TKTS 4TET ontfermt zich over nauwelijks gespeelde standards

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Lees ook