Stranger Than Paranoia begint deze week en ook bij deze 25e editie is het een festival dat het moet hebben van tegenstellingen. Dat begrip mag je ruim nemen en dat doen het Brabants Jazz Orkest en componist Niko Langenhuijsen dan ook. Beiden spelen een hoofdrol op de eerste dag van het festival. Binnen een samenwerking die niet alledaags is. Bijvoorbeeld door kamermuziekachtige bezettingen te integreren in een big band.
Het Brabant Jazz Orkest heeft Niko Langenhuijsen gevraagd om nieuw werk te schrijven. De componist gaf gevolg aan het verzoek. Dat resulteerde in vijf stukken. Plus een opdracht aan zichzelf: binnen een uur zoveel mogelijk facetten te tonen van wat je kunt doen met een big band. Dat lijkt geen gemakkelijke opdracht, want het oeroude fenomeen big band is al vanuit talloze hoeken belicht. Toch kijkt Niko Langenhuijsen optimistisch naar de mogelijkheden die er nog liggen. “Je kunt rollen verwisselen”, analyseert hij. “Een ritmesectie is er meestal voor de begeleiding. Wat ik heb gedaan is de drums een vrije rol geven, of bas en trombone de melodie laten spelen. Er hoeft niet altijd sprake te zijn van een koper- of rietsectie, je kunt een trompet met een saxofoon mixen, alleen al om de klankkleur. Dat is natuurlijk niets nieuws, in een symfonie-orkest gebeurt dat ook.”
TILBURGSE SCHOOL
De componist, contrabassist en pianist, in de eerste helft van de jaren zeventig initiator van wat in de jazz de Tilburgse School heet, schrijft al vanaf die tijd muziek. “Ik denk dat ik niet meer zo kan schrijven als vroeger, maar ik kan muziek uit die tijd nog wel gebruiken. Ik eindig het programma met het Brabants Jazz Orkest (hbJAZZo) met een deeltje uit mijn Vaalbleek Suite 2. Ik gebruik daarvoor twee elementen uit mijn vroegere tijd. Ik schreef toen Voor de indrukte makers, een parodie op het impressionisme en op mensen die kunst groot houden. In de schilderkunst snap ik dat je van impressionisme kunt spreken. Maar componisten als Ravel, Debussy en Milhaud, zijn dat impressionisten? Welnee, ze gingen gewoon fusies aan, bijvoorbeeld met volksmuziek.”
“Ik onderzoek hoe je op verschillende manieren kunt componeren. Bijvoorbeeld door contexten in te brengen. Van Voor de indrukte makers heb ik een arrangement voor big band geschreven, zodat alles nieuw is, op de laatste vier minuten na. Voorts heb ik een nieuw stuk gemaakt dat overgaat in de Vaalbleek Suite 2. Elke compositie is anders. Zo is er Vier Voor Twaalf. Als je in jazz, latin en ook in barokmuziek een vierkwartsmaat speelt, dan is er altijd sprake van een onderverdeling van drie en kom je uit op twaalf. Daarom heb ik Vier Voor Twaalf geschreven, een fusie van dit soort interpretaties. Daarbij heb ik de rollen anders verdeeld: de drummer speelt de groove, dan komt het koper, dan de saxen enzovoorts.”
Ook is er het stuk Samples. “Ik ben naar het orkest gegaan en heb gevraagd: geef mij nu eens wat stukjes muziek, hoe onduidelijker hoe beter. Ik kreeg een stuk of acht ideetjes. Daar is een Zuid-Afrikaans ‘ding’ uit voortgekomen. De bedoeling is dat er een motiefje wordt gespeeld en dat degene die dat stukje muziek leverde, even gaat staan. Dan komt het volgende. Het is een heel gepuzzel geworden, want er is sprake van verschillende toon- en maatsoorten. Eenvoudigweg gezegd: ik sample dus.”
WRINGEN
En dan is er nog Substitutes. Hiermee sluiten het hbJAZZo en Niko Langenhuijsen direct aan bij de achterliggende gedachte van Stranger Than Paranoia: muziek brengen die verrast en ook kan wringen. “Het Brabants Jazz Orkest zorgt er vrijwel altijd voor dat het compleet is. Op zeker moment deed zich de situatie voor dat de trombonist een paar keer niet kon. Hij stuurde een vervanger. De week erna kwam die vervanger niet opdagen, wel de oorspronkelijke trombonist. Die zei: ‘Ik vervang de vervanger’.”
Over een tweede grondslag voor Substitutes vertelt Niko Langenhuijsen met evenveel plezier. “De oorspronkelijke set-up voor dit programma was dat ik zou dirigeren en de vaste orkestleider Jeroen Doomernik af en toen wat andere dingetjes zou doen. Ik componeerde een ballad voor Jeroen, die ook trompettist is. Omdat er binnen het orkest weer sprake was van vervangingen, moest ik contrabas spelen. Maar daardoor kon Jeroen geen trompet spelen, want nu moest hij dirigeren. Daarom kreeg die ballad de titel Substitutes mee. Al dat geschuif heeft ook invloed gehad op de samenstelling van het programma voor Stranger Than Paranoia en de plek van de musici in het orkest. Ik ben nu de contrabassist en Jeroen dirigeert. Behalve natuurlijk in Substitutes. En Ilja Reijngoud doet ook mee. Al heeft hij niet kunnen repeteren; hij vervangt die trombonist waar ik het eerder over had.”
Niko Langenhuijsen is erg te spreken over het Brabants Jazz Orkest. “De vijf stukken die ik heb gecomponeerd, kan de band aan. Het BJO is écht een goed orkest en bovendien zeer gemotiveerd. De meeste orkestleden hebben een baan. Daarnaast willen ze graag muziek maken. Ze staan gewoon open voor allerlei experimenten. Misschien dat we na het concert op ‘Paranoia’ nog iets samen gaan doen. Waarbij ik denk dat het niet goed zou zijn als ik de vaste bassist word. Het orkest kan beter investeren in jonge mensen. In principe maakten we dit programma voor November Music 2017, maar het lag voor de hand het nog ergens te spelen en dan is het logisch dat dit bij ‘Paranoia’ gebeurt.”
LEERLING
Van het een komt het ander. Niko Langenhuijsen was de man die nadat hij met Groep Ohm in 1973 het concours van het Jazz Festival Laren had gewonnen, in Tilburg startte met workshops. Een van zijn eerste leerlingen was Paul van Kemenade. Nadien zijn beide musici dikke vrienden geworden. Van Kemenade organiseert dit jaar voor de 25e keer ‘zijn’ festival Stranger Than Paranoia en dan hoef je maar een en een bij elkaar op te tellen om te weten dat hij daar graag een plekje voor Niko Langenhuijsen reserveerde. Maar de vriendschap tussen beide musici reikt verder. Paul van Kemenade toog deze maand op uitnodiging naar Zuid-Afrika, waar hij een groot orkest dat composities van hem speelde, dirigeerde. Daarvoor moest bestaand werk gearrangeerd worden en logischerwijs kwam hij daarvoor bij Niko Langenhuijsen uit.
“Ik heb Pauls composities Kosmo en Whats Appening voor groot orkest gearrangeerd”, zegt Langenhuijsen. “Ik ben gaan geloven dat je binnen repertoire voor een big band een trio of kwartet kunt plaatsen, dat kleur geeft aan zo’n grote bezetting. Een soort kamermuziekachtige ‘setting’. Paul heeft dat in Zuid-Afrika uitgeprobeerd en dat gaan we met het Brabants Jazz Orkest ook doen. Whats Appening staat namelijk ook op het programma. Zo’n stuk spelen met een groot orkest gaat totaal anders verlopen. Wat je doet is de originaliteit intact laten en af en toe met meer geluid en tegendraadse elementen de zaak inkleuren.”
“Paul denkt veel meer uit kleine akoestische bezettingen. Dat aspect kun je op een kamermuziekachtige wijze ook inbrengen in een big band. Hetgeen een andere manier van denken vereist. Of het werkt? Weet ik niet, dat merken we pas als we het doen. Je kunt als componist vanuit de muziek, de bezetting, de persoon of een bepaalde stijl denken. Maar je kunt ook zeggen dat je de drummer interessant vindt. Dan ga je een stuk schrijven waarin hij op een heel andere manier drumt. Ik denk veel meer uit de performer, waar de grens ligt om uit te dagen. Met andere woorden: vooral vanuit de speler denken in plaats vanuit de gedachte om nieuwe muziek te maken.”
UITVOERDER
“Ik heb nog nooit geschreven voor bezettingen, altijd voor personen. Muziek wordt niet bepaald door de noten, maar door de uitvoerder. ‘It’s the singer, not the song’! In het Brabants Jazz Orkest huizen veel musici die ik van vroeger ken. Ik heb altijd het geluk gehad dat ik muzikanten had die konden spelen wat stond voorgeschreven. Ik ben naar hbJAZZo gaan luisteren en heb daarna gecomponeerd. Binnen de mogelijkheden en tijd die daarvoor stonden. Er zullen zeker grenzen worden gesteld, maar met het materiaal en samenspel dagen we ook uit. Ruwweg bezien spelen we zeven minuten ouder materiaal en zo’n drie kwartier nieuw werk. Ik ben voor de zomer begonnen met schrijven. En er elke dag mee bezig geweest. Als je altijd bij de repetities bent, kun je maatwerk leveren.”
Niko Langenhuijsen is 66 jaar. Is dat een leeftijd om te stoppen als musicus? Hij haalt een uitspraak aan van de violist Yehudi Menuhin. “Hij kreeg eens de vraag voorgelegd wanneer hij zou stoppen met viool spelen. Zijn antwoord: ‘Je vraagt toch ook niet aan een vogel: wanneer stop je met vliegen’. Wanneer stop je met componeren? Weet ik niet. Beslissen over stoppen met spelen is moeilijker, daar kunnen fysieke redenen aan ten grondslag liggen.”
Spelen doet Niko Langenhuijsen nog altijd. Hij heeft zojuist een tournee afgerond met het Pierre Courbois Qwintett en is sinds kort een eigen groep begonnen met een merkwaardige bezetting: twee contrabassisten en twee trompettisten. De contrabassisten Langenhuijsen en Wiro Mahieu en de trompettisten Toon de Gouw en Jeroen Doomernik speelden begin oktober samen in Nijmegen. “Dat beviel zo goed dat we ermee doorgaan. Wiro met al zijn dubbeltonen contrasteert mooi met mij. En Jeroen en Toon zijn heel verschillende musici. We gaan kijken wat er gebeurt als ieder van ons stukken schrijft. En wat we kunnen doen met deze bezetting en de improvisaties. Misschien maken we wel uitstapjes naar elektro of dans, weet ik veel. Maar het kan ook een eenmalige gebeurtenis worden.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
Niko Langenhuijsen en het Brabants Jazz Orkest maken op 23 december deel uit van de eerste avond van het improvisatiefestival Stranger Than Paranoia. Het festival vindt op drie avonden plaats in Tilburg: 23 en 27 december in Paradox, 28 november in verband met het 25-jarig bestaan in Theaters Tilburg. Op zondag 24 december is er een Paranoia-avond in Brebl Nijmegen en op 29 december in het Bimhuis in Amsterdam. Voor verdere informatie zie
