Voor de derde keer gaat op 6 september het Basklarinet Festijn van start. Hoewel het als centrale hart Amsterdam kent, waaiert het evenement dit jaar uit over maar liefst acht steden: Utrecht, Maastricht, Groningen, Leuven (B), ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Nijmegen en natuurlijk Amsterdam. (Bas)klarinettiste Fie Schouten is artistiek leider van het festijn en vertelt met verve over ‘haar’ bijzondere evenement, de liefde voor de basklarinet en waarom het zo’n bijzonder instrument is.
Een festival rond de basklarinet. Waarom organiseer je zo’n evenement en waarom is een basklarinet zo bijzonder? “Het bijzondere vind ik dat je er mooi hoog en laag op kunt spelen”, vindt Fie Schouten. “Van alle instrumenten die ik bespeel (dat zijn de bes-klarinet, de A- en G-klarinet, de bassethoorn en de bas- en contrabasklarinet, rvdh) ben ik het meest geaard met de basklarinet. Ik voel me met het instrument thuis in de bassectie én ik heb een melodie-instrument in handen. Die combinatie is fantastisch. Bovendien kun je met een basklarinet allerlei effecten oproepen: van heel lyrisch tot lelijk.”
VOEDEND
Maar dan nog: waarom organiseer je een Basklarinet Festijn? Ook hier komt onmiddellijk het antwoord: “Het is leuk, interessant en voedend voor het muziekmilieu”, lacht Fie Schouten. “Bovendien wordt het instrument er voorzien van nieuw repertoire. Tijdens het festijn kunnen spelers zaken uitwisselen en meer kennis opdoen. Het eerste Basklarinet Festijn was in 2014. Wij werden toen onmiddellijk aangemoedigd door het publiek: ‘Wanneer organiseren jullie weer?’ Waarop wij dachten: we moeten door. Ook tijdens de 2016-editie ging het zo, we voelden opnieuw een soort verwachting. We hebben een soort missie om het instrument bekendheid te geven. Dat is nodig, want vooral in de klassieke muziek bevindt de basklarinet zich op de achtergrond.”
Fie Schouten spreekt vaak van ‘wij’. Dat komt omdat zij het Basklarinet Festijn organiseert met haar partner Tobias Klein. “In het zakelijke en productionele deel doen we veel samen, hoewel ik in verhouding meer met de promotie bezig ben en Tobias scherper overzicht heeft met betrekking tot de financiën. In 2016 kregen we te maken met een afwijzing van het Fonds voor de Podiumkunsten, waardoor de organisatie ingewikkeld werd en er enorme druk kwam op ons als echtpaar. Ditmaal hebben we gezegd: we regelen alles via mijn eigen stichting. Ik ben nu de eerste baas, Tobias de tweede. Het is beter dat ik het gezicht word van het Basklarinet Festijn. Hoewel we ons beiden bezig houden met de artistieke kant van het festijn, bemoei ik me niet met de samenstelling van groepen die Tobias heeft gekozen.”
Dit wil nogal wat zeggen, want in deze constructie zou je denken dat alle verantwoordelijkheden, ook de financiële, bij de artistiek- en zakelijk leider liggen. “We zijn in 2016 meteen begonnen met de organisatie voor dit jaar. We hebben een aantal podia benaderd en gevraagd hoeveel geld ze over hebben om aan het Basklarinet Festijn deel te nemen. En of ze een intentieverklaring willen meesturen. Toen we tien intentieverklaringen hadden plus alle daarbij horende bijdragen, hebben we fondsen benaderd. Voor de zomer kon ik al zeggen: heerlijk dat het doorgaat!”
INGEWIKKELD
De samenstelling van het programma noemt Fie Schouten een ingewikkeld project. “Als je bekende musici uitnodigt, heb je de zekerheid van een goede samenwerking. Toen ik eens bij Intro in Situ was in Maastricht, ontmoette ik de jonge Germaine Sijstermans. Zij speelt hedendaagse muziek maar ook improvisatiemuziek. Ik vind het dan heel leuk om een jongere collega mee te laten liften. Op de amateurdag, die onderdeel uitmaakt van het Basklarinetfestijn, is zij een van de docenten.”
De amateurdag is een workshopdag voor avontuurlijke amateur (bas)klarinettisten. Die wordt gehouden op 17 november in Volta Amsterdam met vier docenten die de deelnemers begeleiden. “Voor hen is het te gek om mensen te ontmoeten, want iedereen speelt er basklarinet. Die dag gaat het erom nieuwe muziek te spelen. Er is een docent die impro doet (Tobias Klein), maar ook mensen uit de klassieke hoek. Ik ben die dag gastvrouw. Op 1 december is in Uilenburger Sjoel in Amsterdam een openbare masterclass voor basklarinettisten en componisten tot 30 jaar. Daar ben ik wel een van de docenten, evenals Joris Roelofs.”
Sommige van de deelnemende steden hadden bepaalde wensen. November Music in Den Bosch wilde graag het grote nieuwe werk voor twee basklarinetten en twee lage strijkinstrumenten van de befaamde Engelse componist Michael Finnissy laten horen. De componist zelf zei tegen Fie Schouten: “Musica Sacra in Maastricht houdt van mijn muziek, vraag maar of ze mij willen.” Nu gaat zijn nieuwe werk daar tijdens dit festival voor gewijde muziek in première. In Amsterdam zocht de artistiek leidster ook naar een mooi podium. Zij kwam uit bij het Orgelpark, dat veel hedendaagse muziek programmeert. Ook daar wordt het werk van Finnissy opgevoerd, evenals een compositie-opdracht voor Tobias Klein voor orgel en drie contrabasklarinetten. “En dan moesten we nog kijken naar een mooie plek voor Louis Sclavis met zijn trio”, vult Fie Schouten aan. “We wilden Louis al tijdens onze eerste editie, maar toen was hij verhinderd. Dit jaar speelt hij in Paradox in Tilburg en Vredenburg in Utrecht. Het is te gek om nieuw werk vaker te spelen. Hoe meer je dat doet, hoe leuker het wordt.”
GROTE NAAM
Fie Schouten is een grote naam op het gebied van eigentijdse gecomponeerde muziek, hoewel je daar de improvisatietak ook gerust bij mag rekenen. Zij speelt onder andere in het Trio Arti, en het collectief met lage instrumenten Lyrisch Laag. Verder is zij curator en initiatior van de serie voor hedendaagse kamermuziek Nieuwe Noten in Amsterdam. Als specialiste in nieuwe muziek treedt zij veelvuldig op als soliste en in kamermuziekformaties. Ook heeft zij zich gespecialiseerd in de muziek van Karlheinz Stockhausen. Fie Schouten is hoofvakdocent basklarinet aan het Prins Claus Conservatorium in Groningen. Daar doceert zij ook bassethoorn, contrabasklarinet, hedendaage muziekuitvoering, methodiek en zij dirigeert het conservatoriumensemble voor hedendaagse muziek. Sinds 2017 coördineert zij ook het vak Sustainable Performance, waarin de mentale en fysieke gezondheid van de uitvoerder centraal staat. Fie Schouten is regelmatig te gast bij musikFabrik in Keulen, Het Balletorkest, philharmonie zuidnederland en het Insomnio Ensemble.
Nieuwe muziek derhalve, hetgeen de vraag oproept waarom zij daar zo in is geïnteresseerd. “Ik ben altijd nieuwsgierig. Als je speelt wat iedereen al kent, heeft het publiek een bepaald verwachtingspatroon. Als ik echter iets nieuws speel, moeten de mensen afwachten wat er komt en ben ik vrij in mijn interpretatie. Dat neemt niet weg dat ik andere stukken die al ooit opgenomen zijn, niet wil spelen. Die zijn zó goed! Improviseren doe ik ook graag. Omdat ik altijd op zoek ben naar iets nieuws. Toen ik een hele reeks Stockhausen-‘dingen’ speelde, dacht ik wel eens: zullen we vanavond andere noten spelen? Door Stockhausen echter uit mijn hoofd te leren, heeft de connectie tussen mijn instrument en mijn hoofd een enorme ontwikkeling doorgemaakt.”
En dan die voorkeur voor lage instrumenten. Waar komt die vandaan? “Ik voel me daar geaard bij. Ik vind ze fijn, kan ze voelen. Ik heb een voorkeur voor de ‘range’ trombone- cello-basklarinet. De contrabasklarinet is ook heel leuk, maar de basklarinet is meer mijn ding. Een contrabasklarinet is eigenlijk voor niemand normaal. Jelte Althuis (een van de muzikale partners van Fie Schouten, rvdh) en ik zijn vrij goed op dit instrument. Daarom is het leuk de muziek ervoor samen te ontdekken en samen te ontwikkelen. Als ik moet improviseren, ben ik echter niet zo zeker op de contrabasklarinet.”
JOSEF HORÁK
Tot 1950 waren er nauwelijks composities voorhanden voor solowerk op de basklarinet. “Tot die tijd was er de Tsjechische basklarinettist Josef Horák, die met zijn vrouw, de pianiste Emma Kovárnová, meer dan veertig jaar volksmuziek en eigen muziek speelde. Bij hem was de basklarinet solo-instrument. Er zijn voor hem werken gecomponeerd, die nog altijd worden gespeeld.” Maar de grote doorbraak voor nieuw werk voor basklarinet is op rekening gekomen van een Nederlander, de vorig jaar december overleden basklarinettist, docent, componist en dirigent Harry Sparnaay. In de loop van zijn veertigjarige loopbaan nodigde hij steeds maar weer componisten uit om werk voor de basklarinet te schrijven. Daaraan gaven grote namen gehoor: Iannis Xenakis, Morton Feldman, Luciano Berio, Isang Yun en Mary Finsterer, om maar enkele componisten te noemen. Maar ook de Nederlanders Tristan Keuris, Ton de Leeuw, Theo Loevendie en Roderik de Man spanden zich in voor Harry Sparnaay. Dit alles resulteerde in ruim 650 stukken voor basklarinet, een deel in combinatie met andere instrumenten.
Sparnaay heeft ook alles te maken met het ontstaan van het Basklarinet Festijn. Toen hij in 2014 aankondigde te stoppen met spelen, besloot Fie Schouten, een van zijn voormalige leerlingen, als huldeblijk een Basklarinet Festijn te organiseren. Door de eerder aangehaalde belangstelling van publiek en spelers is het festival nu aan zijn derde editie toe.
Kun je daarom stellen dat Fie Schouten het stokje van Harry Sparnaay heeft overgenomen als promotor van de basklarinet? “Ik ben een van de…”, zegt zij. “Er zijn meer collega’s – vooral in het buitenland – die het instrument bekender willen maken. Je kunt dus zeggen dat wij het stokje overnemen van Harry, voor het fantastische werk dat hij heeft verricht. Het is leuk om dit samen te doen en wij laten dat niet inzakken. Ik voel me daarbij enorm gesteund door Tobias, want hij denkt er net zo over.”
JAZZ
De basklarinet heeft ook in jazzmuziek opgang gemaakt. Geen wonder, want het instrument is veel meer dan een lage klarinet. Een basklarinet kent oneindig veel mogelijkheden met zijn bereik van vijf octaven. De speciale klanken die eraan ontlokt kunnen worden zoals het bijna exploderende slap-tongue-effect en multiphonics, passen perfect in de manier waarop in de jazz wordt geïmproviseerd. “Wat Tobias en Oguz Büyükberber doen is geweldig. En dan is er natuurlijk Louis Sclavis: fantastisch. En Joris Roelofs, hij is zo self-made. En dan heb je die gekke Duitser Rudi Mahall. In improvisatiemuziek heeft de uitkomst vaak te maken met wat wij doen!”
Jazeker: wij. Want Fie Schouten mag zeker ook worden gerekend tot degenen die rijkelijk improviseren op de basklarinet. “Ik deed eens een klein project met dans en muziek. De choregraaf zei tegen mij: ‘Het zou leuk zijn als je rond gaat lopen met die danseres’. Ik ging lopen en deed maar wat. Zo is mijn improviseren begonnen. Het gaat om het moment waarop je iets gaat ontwikkelen.”
De naam van Louis Sclavis is al enkele malen genoemd. Is hij in de ogen van Fie Schouten binnen de jazz de grootste vertolker op basklarinet? “Als je in een piramidevorm denkt, staat hij aan de top. Hij is een musicus zonder foefjes. Toen Tobias in de jaren tachtig voor het eerst Louis Sclavis hoorde, is hij begonnen op basklarinet. Ik heb respect voor mensen als Louis: veertig jaar op topniveau. Zulke musici komen voor de hoofdprijs, maar ook voor artistieke vernieuwingen.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
Het Basklarinet Festijn 2018 begint op 6 september in de Gaudeamus Muziekweek in Utrecht. Verdeeld over dertien concerten strekt het festival zich uit tot en met 10 februari 2019. Hoogtepunten zijn onder meer de komst van Louis Sclavis met zijn nieuwe trio Asian Fields, de wereldpremière van een nieuw werk van Michael Finnissy, de optredens van 37FERN met de zangeressen Kristina Fuchs en Claron McFadden en de basklarinettisten Oguz Büyükberber, en nieuwe composities van Carmen Vanderveken, Georgia Nicolaou, Frederik Neyrinck, Tobias Klein en Oguz Büyükberber.
