Aan de hand van René van Helsdingen via drie van zijn albums

Over het leven van René van Helsdingen kun je met gemak een boek vol schrijven. Meerdere zelfs. Omdat daar geen beginnen aan is, besloot Monica Rijpma een persoonlijke blik te werpen op dat zo rijke muzikantenleven. Zij illustreert het in woorden met een persoonlijke visie op, voor in haar ogen drie belangrijke albums van de pianist: ‘After the third window,’ ‘Tulips 3’ en ‘Fractures’.

René van Helsdingen is een buitenbeentje in de jazzwereld. Veel van wat hij in zijn lange en productieve carrière heeft bereikt is onnavolgbaar. Onbegrijpelijk hoe een nog onbekende pianist van meet af aan voornamelijk eigen composities speelt en voor zijn ensembles maandenlange tournees weet binnen te halen. Ongeëvenaarde productiviteit, met tournees waarmee hij werk verschaft aan wisselende bezettingen van topmusici in Europa, maar ook in Amerika, Canada, Indonesië en Australië. 

De financiering organiseert hij via bedrijfssponsoring of crowdfunding. Voor dat laatste zou hij schaamteloos het copyright kunnen opeisen. In 1982, toen Van Helsdingen zijn elpee Motivation financierde door handgeschreven berichtjes op de hoes te verkopen, had nog nooit iemand van crowdfunding gehoord. Zijn trio’s, kwartetten en kwintetten spelen consistent hoge kwaliteit swingende muziek die voortkomt uit een eclectische mengeling van invloeden uit jazz, bop, klassiek, fusion en verschillende etnische keukens. Tijdens de tournees wordt de muziek aangeboden aan een vaak nietsvermoedend publiek dat weinig bekend is met avant-garde jazz, maar dat is afgekomen op de buzz rondom zijn zelfgebouwde podiumbus met terras. 

Het begint bij een bevoorrechte jeugd waar muziek in huis vrij toegankelijk was. Vader bracht van zijn zakenreizen de beste Amerikaanse jazzplaten mee en moeder moedigde de muzikale aspiraties van haar zoon aan. Van Helsdingen volgde vanaf zijn vijfde tien jaar lang klassieke pianolessen. Na het vwo ging hij eerst nog naar de Technische Hogeschool Delft voor een studie mijnbouw. Maar de muziek kroop waar zij niet gaan kon, getuige zijn lp uit 1978 met de passende titel Coal Mining. De plaat werd uitgebracht door Munich Records van Job Zomer. De ontmoeting met Zomer had een positieve invloed. Zomer was een man met idealen en een oor voor talent. Hij  bood nog onbekende jazzmuzikanten de gelegenheid om de studio in te gaan. De kop was eraf en Munich Records bracht over de jaren nog meerdere albums uit voor Van Helsdingen.

Eind jaren ’70, net voordat de grote conservatoria in Nederland hun jazzafdeling openden, leek het voor van Helsdingen een vanzelfsprekende zaak om jazzpiano te gaan studeren in het land waar de muziek vandaan komt. Hij verhuisde tijdelijk naar Los Angeles en huurde samen met zijn vrienden een huis in Hollywood. Hij neemt daar pianoles bij Terry Trotter en volgt compositie en theorie bij Laszlo Czer.  Zijn huisgenoten spelen mee op het eerste album dat daar uitkomt, After the third window en dat we hieronder persoonlijk gaan analyseren. Dit is het Los Angeles waar tien jaar eerder in Laurel Canyon mensen als Frank Zappa en Joni Mitchell de toon zetten voor muzikale vernieuwing. 

Het waren gouden tijden met Hollywood als werkgever voor geschoolde jazzmusici. Van Helsdingen zag zich omringd met bevlogen topmuzikanten. Dit begin zette de toon voor langdurige muzikale samenwerkingen zoals met bassisten Kent Brinkley, Essiet Okon Essiet en Brian Batie, drummer Don Mumford, zanger Obie Jessie en gitarist John Butler.  Van Helsdingen haalde hen later naar Nederland voor de tournees met zijn podiumbus. 

De andere twee ijkpunten van deze analyse zijn recente opnames. Tulips 3 bestaat uit trio-opnames uit 2023 en het solo-album Fractures is opgenomen in 2024. Voor wat er in de tussenliggende decennia gebeurde, verwijzen we naar Van Helsingens website met een uitgebreide biografie, discografie en een overzicht van videoproducties. Van Helsdingen heeft inmiddels al zijn producties ondergebracht bij Helsdingen Music, zijn eigen label.

AFTER THE THIRD WINDOW

Mijn persoonlijke analyse begint met After the third window, dat is opgenomen in California op drie verschillende dagen in 1980. De sfeer van het album brengt Zappa in gedachte vanwege het pastiche-achtige karakter, de veelzijdigheid van muzikale bronnen en de absurdistische zang op bijna elke track. Het geluid wordt mede bepaald door de stevige baslijnen van basgitarist Brian Batie. Het was dankzij bassisten als Stanley Clarke en Jaco Pastorius dat, nog maar net, de basgitaar een plek kreeg in de jazz en Batie is een overtuigende exponent van de vroege stroming basgitaristen in de fusion. 

Het eerste nummer van de elpee is recentelijk uitgebracht op een compilatie bij de Engelse uitgeverij BBE. De titel Alcohol verklaart de openingszin. Een Bill Cosby stem vertelt ‘I’ve got this problem with my brain’ en verlaat de scene. De drums en bas dansen binnen en zetten een feest in gang waar je bij wilt zijn. Van Helsdingen speelt op een polyfonische Crumar-synthesizer. Het geluid doet enigszins denken aan een Hammond. Je hoort de toetsaanslag duidelijk en tijdens het nummer speelt van Helsdingen een opeenstapeling van solo’s met distinctief verschillende instellingen. Het nummer is een zeven minuten durende groove waarin synthesizer, bas en drums elkaar afwisselen voor de solo’s die door, op of onder elkaar worden gespeeld. De groove blijft doorgaan tot een einde dat even abrupt als het begin knalt en met minimale tussenruimte doorgaat naar het volgende nummer. 

Almost in a hurry wordt gezongen door Obie Jessie die een stijgende zanglijn afwisselt met op bopsnelheid gezongen tekst. Bas en piano volgen de zanglijn tot de sopraansax zich ermee komt bemoeien. Van Helsdingen ontwikkelt een pianosolo en op het eind hoor je accenten gespeeld door Dale Allmond op viool. War begint met spreekzang die wordt onderbroken door een koor dat een sample zingt van de Petula Clark-hit Call me. Ook dit geeft blijk van Van Heldingens pioniersnatuur; sampling was niet echt iets dat in 1980 al was doorgebroken. Het is een collageachtig nummer met Van Helsdingen op dreef in een pianosolo die, terugblikkend, al veel van zijn stijl blootgeeft. 

Hij noemt McCoy Tyner als invloed en dat is terug te horen, vooral in de ritmische aanpak, de pianoloopjes en tripplets, een dwingende linkerhand die als een base-drum lijkt te willen domineren. Ondertussen speelt de rechterhand frivool als de wind met een opwaaiende rok. Hij zet door in de volgende nummers. 

Why don’t you empty my pockets heeft uptempo solo’s van John Bolivar, eerst op fluit en later op tenorsaxofoon die indruk maken. Het nummer Pain, wordt op dit albumgezongen. In verschillende bezettingen en vormen komt het in latere jaren bij andere producties terug.  Zo staat er op YouTube een prachtige live versie, opgenomen in juli 2024. Ergens is er een knipoog naar de melodie van het spreekkoor en structuur van het origineel, hier door saxofonist Teije ter Maat in een geheel nieuw jasje gestoken. 

Bij de opname van 1980 is het een gitaarsolo van Rick Hannah die de kleur bepaalt, samen met de koorzang en de abstracte tekst met flarden van betekenis – zonder wapens zou  de taal rijk zijn. De pianosolo is  ook hier weer herkenbaar ‘Van Helsdingen.’  Het album is het best te omschrijven als experimentele jazzfusion en klinkt veertig jaar later nog steeds fris en origineel. 

TULIPS 3

After Lunch op Tulips 3 begint met driftig gevingerde losse noten die na de ritmische aanzet uitvouwen tot een langgerekte improvisatie. Van Helsdingen en Ivan Gambini, de slagwerker, draaien om elkaar heen met vanuit de drums een uitgebreid idioom van ritmische figuren, roffels en klappen die leidend en dan weer volgend het ritme bepalen. De piano overheerst, maar het blijft een beweeglijk trio waarin elk instrument zijn ruimte neemt. Ieder verwisselt op zijn tijd de ondergeschikte rol en wordt kartrekker. De pianosolo bouwt op naar akkoordvelden die uitlopen in  watervalletjes. 

Het draait, zoals de Fransen zeggen; ҫa tourne. Je hoort de stem van de pianist af en toe mee neuriën tot hij een volgende gedachte inzet. Tom en Jerry gaan tekeer op de hoge toetsen en komen tot rust met arpeggio’s en een zucht. Last free take is een vrije improvisatie die begint met een zoekende piano en gewreven snaren die een verwantschap laten horen tussen piano en bas. Een strijkstok bespeelt de snaren helemaal bovenaan de contrabas. Het klagend geluid voorspelt onheil en de linkerhand op de piano pompt de dreiging verder door. De drums vegen zand door de loper van de tijd. Is het een laatste moment in vrijheid? 

Muizen dansen op de drums, trippelen, de piano zoekt verder, gaat van boven naar beneden en krijgt een ritme te pakken. Er komt een karavaan in zicht, contrabas en piano komen in gelijke tred naar voren uit de stofwolken. De drummer voegt zich aan het gezelschap toe. Het geheel krijgt een gedragen klassiek karakter. We zijn vanuit de jazz naar een pianoconcert overgegaan. Hoge tonen en arpeggio’s kanaliseren Bartok, samen met Debussy en Ravel een invloed uit het onderbewuste. De hoogste regionen van de piano nemen de leiding, tot bas en drums in de laatste minuut overgaan tot een gezamenlijke dans op hete kolen die abrupt eindigt.

FRACTURES

De titel van het solo-album Fractures, dat dit jaar wordt uitgebracht op vinyl verwijst naar de symbolische littekens van de ziekte van Parkinson. Van Helsdingen kreeg ruim zes jaar geleden de diagnose Parkinson te horen en de ziekte bepaalt sindsdien zijn leven in vergaande mate. Ondanks dat ziet een week van René van Helsdingen er vaak uit als een maand van een minder gedreven mens. Op YouTube is een documentaire te zien, getiteld: Parkinson’s disease, emotional involvement, coping strategy – René van Helsdingen. Hierin vertelt hij over zijn omgang met Parkinson. Pianospelen blijkt voor van Helsdingen bevorderlijk te zijn voor het in bedwang houden van de tremors. 

De opnames voor Fractures zijn, verdeeld over twee dagen en tijdens twee ononderbroken sessies ingespeeld. Het zijn vrije improvisaties die na editing in zeven stukken op de plaat staan. Kant één symboliseert de confrontatie met de ziekte in drie stukken: Chaos (insecure, little, darkness) , Failure (fear) en Ghosts . Op kant twee staat het thema genezing centraal. 

Chaos begint met trillende vingers die de toetsen aanraken, bibberend pingelen maar al snel sterker worden en naar harmonie op zoek gaan. Je hoort de pianist mee neuriën en adem halen. De chaos wordt driftig bedwongen. Akkoorden en lopende lijnen brengen een rapsodie in gedachte. Dan valt er licht door de ramen en je aandacht vestigt zich op de glasheldere tonen. De klanken worden als het ware opgelicht met een warme gloed. De ochtendgymnastiek begint, rechterhand, linkerhand, samen, los van elkaar, tegen elkaar in, toonladder, de aanzet van een melodie. Boos maar niet irritant dwingen de handen de chaos tot rust. 

Er is een korte pauze en de volgende improvisatie Failure (fear) wordt ingezet. Angst kan aanzetten tot dapperheid. Het tempo wordt opgevoerd. Links de donkerste klanken uit het onderste van de kan terwijl de helderste noten vallen uit de rechterhand. Eenzame hoge tonen worden gedempt door een hand op de snaren. Frustratie, kwaadheid, de hand gaat het gevecht met de snaren aan, een schreeuw. Geeft hij op? Fragiel sluiten enkele neergaande noten het gevecht. 

Ghosts volgt. Het is donker en er is een achtergrondgeluid waaraan de piano geen aandacht lijkt te willen geven. Moeiteloos kloppen op de houten kast, de pianist maakt gebruik van zijn tremor, een regen op de snaren, een gedempte echo vanuit de klankkast, alles wijst op een aanwezigheid. Vastberaden zoeken de vingers op de toetsen weerklank, vol en warm, een deken, akkoorden met volle pedalen die de geest wel een kopje kleiner zullen maken. 

Kant twee begint in sneltreinvaart en schept de sfeer van een Stravinsky-sonate. Volle tonen, harmonische akkoorden, vragend, duwend richting dissonantie. De luisteraar wordt geleidelijk verder naar binnen getrokken zoals Alice in het konijnenhol. 

Dit is geen achtergrondmuziek maar pianospel dat alle aandacht opeist. Van Helsdingen lijkt met zijn instrument te zijn vervlochten. Geen millimeter is hem onbekend. De muziek vloeit als een natuurlijk geheel waarin elke toon relevant is. De titel Fight heeft een linkerhand die als het tikken van de klok een vrij rustig tempo inzet waarover een harmonische structuur wordt gelegd. Lost heeft een melancholieke sfeer en begint als een Chopin-serenade. Het voelt eerder geruststellend dan verloren, maar misschien gaat het over gedragen verlies. 

Het hele album is een pianoconcert, één coherent geheel dat uitnodigt om het steeds opnieuw te beluisteren. Terugluisterend na de solo-opnames hoor je in de triobezetting en andere formaties de eigenheid van de pianist. De solo-elpee etaleert alle kwaliteiten, virtuositeit, emotie en diepgang. Het weerspiegelt een kunstenaar voor wie de piano geen geheimen heeft en een muzikant die probleemloos hele dagen zou kunnen vertellen en improviseren – zolang zijn gezondheid het toestaat.

René van Heldingens unieke aanpak als producer is al vaker besproken. Voor inzicht in René van Helsdingen-de-pionier-en-muziekondernemer is er een uitgebreid interview te vinden in het Jazzbulletin (maart 2024) van het Nederlands Jazz Archief. Ook kun je zijn aflevering van JAZZ-tafette terug lezen op JazzNu (zie onder dit artikel). Voor verdere kennismaking met de creatieve avant-garde muzikant die eigenlijk helemaal in de Amsterdamse jazzscene thuishoorde, kan dit verslag een eerste stap zijn. Hij is weer heel regelmatig in Nederland, maakt in gestaag tempo studioopnames en audiovisuele producties en treedt op in binnen- en buitenland. Hij heeft nog steeds Amsterdam als thuisbasis. 

MONICA RIJPMA
Foto’s GEMMA KESSELS

—After the third window—   
René van Helsdingen  – piano
Brian Batie – basgitaar
Mark Wigman – contrabas
Essiet Okon Essiet – contrabas, percussie 
Rodney Mecks, Steve Jacobs, Wouter Büchner – drums 
John Bolivar – dwarsfluit, tenorsaxofoon
Obie Jessie – zang 
Felix Ramos  – sopraansaxofoon 
Rick Hannah – gitaar
Clifford Howard- percussie
Dale Allmond- viool
Nicola Paron, Tequila Mockingbird, David Best, Edmond Allmond – zang

—Tulips 3—
Rene van Helsdingen Trio
René van Helsdingen  – piano
Giacomo Dominici  – contrabas
Ivan Gambini  – drums

—Fractures: disease versus healing – Solo Piano—
René van Helsdingen – piano  

www.renevanhelsdingen.com