Als je zijn website opzoekt, is het eerste wat je ziet: Jan Kuiper, gitarist en yogi. De eenheden muziek en meditatie, yin en yang zou je kunnen zeggen. Zo omschrijft de in Groningen wonende jazzmusicus zijn twee passies. Hoewel de twee Chinese begrippen tegengestelde, kosmische krachten aanduiden, vormen ze bij Jan Kuiper één geheel.
Jan Kuiper woont in een klein dorp in Groningen, grenzend aan uitgestrekte weidelandschappen en ver weg van de geïndustrialiseerde gebieden die deze landschappen onderbreken. Jazeker, de omstreden gaswinning speelt ook hier. Maar daar gaan we het niet over hebben. Wel over het muzikantschap van Jan Kuiper, dat sinds een dikke vijftien jaar een gemeenschap is aangegaan met yoga en meditatie. En er sindsdien onverbrekelijk mee is verbonden.
Jan Kuiper is gitarist en speelde in groepen als de Brullband, Future Shock, Podium Trio en bij Greetje Bijma. Hij was initiatiefnemer van Five Great Guitars, World of Strings en Three Of A Kind. Naar eigen zeggen speelde hij “met iedereen”. Tegenwoordig verdeelt hij zijn tijd voornamelijk tussen het geven van yogalessen, lezingen en concerten. Onder meer weer met het Podium Trio, dat naast hemzelf bestaat uit trombonist Wolter Wierbos en altsaxofonist Paul van Kemenade. De drie Podiumprijswinnaars verenigden zich dertig jaar geleden en gaan binnenkort opnieuw optreden.
Alles bijeen mooie aanleidingen om eens met die eigengereide noordelijke musicus te gaan praten. Ditmaal niet om een debat uit te lokken, maar om hem in zijn eigen woorden te laten vertellen hoe muziek zijn leven vormde en yoga er nieuwe elementen aan toevoegde. Jan Kuiper krijgt daarom in de vorm van een monoloog het woord.
“Ik ben in 1999 begonnen met yoga, meteen ook al heel fanatiek. Nu ik over een jaar zestig word, heb ik minder behoefte het in het extreme te zoeken. Ik had al een keuze gemaakt. Geen harde muziek meer, alleen maar muziek die wat betreft geluidsvolume op het niveau van kamermuziek is. Dat was een belangrijk besluit. Ook belangrijk was de vraag of muziek en yoga te combineren zouden zijn. Ik heb een theatervoorstelling Yoga in Concert, geef les aan mensen, gewoon in alle Nederlandse theaters. Ik vertel over het leven en hoe ik ben. En ik geef als yogi yogales.
In elke kunstvorm heb je avantgarde, mainstream en een meer behoudende vorm. Avantgarde wordt vanzelf mainstream. Een kenmerk van deze wereld is dat alles aan verandering onderhevig is. Volgens het Boeddhisme verandert in één seconde iets 70.000 keer. Onze denkende geest kan daar niets mee. Het gaat ook niet om cijfers. De impact van een begrip laten wij mensen niet toe. Mijn optiek in dit leven én in de muziek is hoe je samenvalt met het nu. Van de ene kant door timing, van de andere kant door energie.
Daarom ben ik ook met yoga en meditatie begonnen. Wat je in de muziek wilt, is de tijd even stil zetten. Pat Metheny zei het al eens: als je aan het spelen bent, leef je in een andere tijd. Muziek heeft mij alles geleerd in dit leven. Met yoga kwam dit inzicht op een andere manier weer bij mij terug.
Muziek is meditatie. Als je yogahoudingen aanneemt, dan is dat ook muziek. Toen ik met yoga begon, wist ik dat niet. Maar ik kwam er wel snel achter. Muziek is een ‘tool’ om bij meditatie te komen. Neem muziek en eten, die zijn ook zijn hetzelfde. Wat peper erbij, wat peterselie en je dient het op. Na twee uur ziet het er niet meer uit. Dat is bij muziek ook zo; je bent er even mee in een moment en dan is zij verdwenen.
Deze statische wereld is voortdurend aan beweging onderhevig. Elke handeling kan positieve of negatieve gevolgen hebben. En soms kan een positieve handeling negatieve gevolgen hebben en omgekeerd. Er is geen vandaag, gisteren of morgen. Alles op deze wereld vindt tegelijkertijd plaats. Dat is niet te begrijpen. Wel als je gaat mediteren. Ik geloof echt dat alles tegelijkertijd plaats vindt. We leven in een wereld zonder tijd, maar wel met veranderingen. We zitten nu in de herfst, dan gaat alles in lange, trage bewegingen. Dat gevoel kun je ervaren als je muziek maakt, luistert en mediteert. Het lijkt of dit na elkaar gebeurt en toch is het tegelijkertijd. Shiva creëert en vernietigt. Geboorte, leven en dood vallen samen. Om iets te begrijpen van deze krankzinnige wereld heb je tijd nodig, dat wel, ja. Mijn ervaring is – en dan sluit het model – dat er geen tijd bestaat. Met muziek en improvisatie kom je in een andere tijdsbeleving. Muziek maak je in de tijd – timing – en die heb je wel nodig.
De dood van mijn vrouw heeft me geleerd dat je moet accepteren dat je niet alles kunt accepteren. Als je van iemand houdt moet je er ook voor iemand zijn als niet alles gaat zoals je het graag zou willen. Het is net als zo iemand sterft, of er een stuk van je wordt afgesneden. Al die filosofieën rond de dood zijn leuk, maar als je het van zo dichtbij meemaakt heb je er niet zoveel aan.
Toen jaren geleden een Indiase vrouw eens mijn hand las, concludeerde zij dat die vierkant is. ‘Dit is de hand van een handelaar en een artiest. En die zullen altijd om voorrang strijden’, zei zij. Je moet weten dat je nooit helemaal yin en ook niet helemaal yang kunt zijn. Ik heb altijd van muziekmaken gehouden en tegelijkertijd altijd geweigerd om iets te maken wat iemand me opdraagt. Artiest en handelaar dus. Dat heeft mij overigens geen windeieren gelegd. Voor een jazzvogel heb ik altijd goed verdiend. Artistiek heb ik altijd de goede keuzes gemaakt, ‘moneywise’ ook.
Ik moet wel zeggen dat de jazz nu erg dood is. Hier in Groningen heb je een conservatorium waar alleen maar buitenlanders worden toegelaten… Het is een soort reservaat. Deze musici hebben geen enkele binding met Groningen. Ze staan voor wat lullige centen voor een paar dronken lui in een kroeg te spelen. Paul (van Kemenade), Wolter (Wierbos) en ik vormen het einde van een generatie. Er is nu geen plaats meer voor jazz, behalve op een paar plekken zoals Tilburg en Rotterdam. En ook de Zomerjazzfietstour hier in Groningen kent een goede formule. Het woord jazz is niet zo goed gekozen, improvisatie zegt ook niks. Het zijn nietszeggende termen, omdat het altijd belangrijk is je zonder voorbereiding in het niets te begeven. Woorden stoppen waar jazz begint. Ons vermogen om met etiketten deze wereld te labelen, is heel beperkt. Als iemand een mooie solo speelt en je voelt ‘m, dan weet je dat je in het nú zit.
Ik luister veel naar collega-gitaristen. Dat hoeven geen jazzmusici te zijn, ik luister naar hen allemaal. Sommige musici lijken fysiek op elkaar en zij spelen ook hetzelfde. Ik zag een drummer op Youtube en dacht dat het Cornell Rochester was. Ik ben niet verbaasd als ik iemand zie spelen die een bepaalde stijl uit het verleden terughaalt. Niet iedereen kan een vernieuwer zijn.
Er zijn twee heel belangrijke gebieden in muziek. Het eerste betreft reproductie en creatie, het tweede volume. Een best wel bekende DJ verdiende in 2014 zeventig miljoen dollar. Bij bijvoorbeeld Noorderslag en Amsterdam Event zie je dat eigenlijk alleen maar een hoog volume een grote groep mensen in de ban houdt. Of je dat wilt of niet. Volume bepaalt voor een groot deel hoe het muzikale landschap eruit ziet.
Alle klassieke muziek is reproductie. Afrojack en DJ Tiesto ook, het is allemaal reproductie. Ilse de Lange is niets anders dan Janine Jansen, ze reproduceren beiden op de bühne. Je kunt misschien niet helemaal zonder reproductie. Maar het is niet leuk als het om honderd procent reproductie gaat. In jazz is creatie vele malen groter dan reproductie. Daarom is free jazz ook zo interessant: het element reproductie geldt er vrijwel niet. Veel mensen aanvaarden muziek pas als er veel reproductie in zit. De ‘tool’ die ik op muziek plak is wat ik níet hoor. Ik wil wel muziek bijven maken, alleen als zij voor 99 procent uit improvisatie bestaat. Ik voel me beter bij díe groep musici.
Ik zie dance als een vorm van muziek die alleen maar kan bestaan, omdat je nu de ‘tools’ hebt, zoals computers. In een studio staat alles klaar. Binnen een uur kan ik drie dance-hits produceren. In deze tijd is muziek veel sneller een consumptiemiddel geworden. Mensen leven haastiger en dus consumeren ze sneller. Het menselijk lichaam kent volgens yoga zeven chakra’s (energievelden, RvdH). De onderste drie worden vooral geprikkeld door lage, harde geluiden. Dat zie je bij dance, die drie staan ver open als je jong bent. Als je ouder wordt kijk je meer met je hart. Iemand kan 16 jaar zijn, heeft een stickje op zak en produceert dance. Neem rap, dat ontstaat door met samples te werken. De technische mogelijkheden bepalen wat je kunt.
Ik heb 45 jaar op deze klote-gitaar geoefend en dat zal zo wel blijven. Als je vroeger viool wilde spelen, moest je oefenen. Miles Davis zei daarover: ‘If you study a lot, you sound studied’. Succes is tegenwoordig veel gemakkelijker te behalen. Giel Beelen, De Wereld Draait Door en wat nog meer zijn representanten van de nieuwe manier van zakendoen. Of iets goed of slecht is doet er niet toe, wel dat je negentig procent budget hebt voor marketing. Miss Montreal is een soort Joni Mitchell uit Deventer. Ik vind het niks, maar ze staat wel voor vijfduizend euro hier te spelen.”
Jan Kuiper is onvermoeibaar. We spreken urenlang met elkaar en hij geeft de lijn van het gesprek aan. Rustig, weloverwogen en op een manier die zijn woorden onderstreept en alles wat hij zegt een nieuwe dimensie meegeeft. We gaan naar zijn kantoor en nemen achter zijn computer plaats. Hij heeft er op aangedrongen om wat filmpjes te laten zien, die heel belangrijk voor hem zijn.
Het eerste is er een uit 1997. Het betreft een interview met gitarist John McLaughlin, waarin deze over Miles Davis praat. En dan met name over de periode toen Herbie Hancock bij Davis speelde. Ze traden op in Stuttgart en tijdens dat concert speelde Hancock een verkeerd akkoord. Miles Davis pikte het op en maakte van deze fout ‘goede muziek’. “Hij maakte van vergif medicijn”, lacht Jan Kuiper.
Een ander kort fragment. Wayne Shorter spreekt in 1996 over de dood van zijn echtgenote Anna Maria: “De dood is een beest dat nooit genoeg heeft.” Toelichting Jan Kuiper: “Deze musici praten over het leven. Trouwens, het zijn misschien niet geheel toevallig alle drie Boeddhisten.”
Een volgend fragment betreft muziek van Joni Mitchell: het nummer Amelia, geïnspireerd op de eerste vrouw die na Lindberg over de Atlantische Oceaan vloog. Gevolgd door Laury Nyro, een tijdgenote van Mitchell, Chet Baker tijdens een Japanse tournee, Keith Jarrett met een vertolking van Staircase en Danny Boy: “Dit is voor mij alles wat improvisatie kan zijn.” Er wordt vervolgd met Fragile van Pat Metheny en Paris Hungaria van Bireli Lagrene en als laatste Trieneke van Jan Kuipers nieuwe cd WeiWei, de Boeddhistische term voor ‘moeiteloos’.
We keren terug naar de huiskamer. Jan Kuiper:
“Al die filmpjes raken mij echt, ik gebruik ze ook tijdens lezingen. Je kunt ook in de bijbel lezen, maar ik zit graag op Youtube. Wat al deze mensen verbindt is dat leven en muziek voor hen hetzelfde zijn. Ik denk dat je absoluut moet studeren, maar dit kan niet de essentie zijn. Herbie Hancock zegt dat je het leven niet naar je hand kunt zetten. Dat zijn lessen die diep gaan.
Mijn muziek is niet voor de kroeg. Zij gaat over mijn leven, met nadruk op details, stilte en rust. En haar verkopen? Ik zou geen handelaar zijn als maken en verkopen niet in evenwicht was. Ik heb echter nog nooit een cd uitgebracht om het geld. Dat geldt ook voor mijn boeken. Het maakt me niks uit. De tijd van cd’s is voorbij. Ik heb er toch nog een gemaakt, met als thema drie vrouwen die belangrijk voor me zijn: mijn overleden vrouw Trieneke, mijn kleinkind en mijn nieuwe vriendin Yvonne.
Ik heb een officieel contract bij uitgeverij Noordhoek. Mijn tweede boek komt deze maand uit. De plannen voor een derde boek liggen klaar. Schrijven is ook een dynamiek die bij mij past. Muziek is echter mijn grootste liefde, die je nooit teleurstelt. En voor de volledigheid: in ensemblestijl houd ik me tegenwoordig het liefst bezig met gipsy- en Afrikaanse muziek. Beide stijlen zijn zó relaxed.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
beeld GEMMA VAN DER HEYDEN
