De Britse formatie Massive Attack was voor het eerst in vijf jaar terug in Nederland voor een eenmalig optreden tijdens Spoorpark Live in Tilburg. De zelfopgelegde missie van deze recensent was uitvinden of het eclectisch audiovisuele talent dat gaat onder de naam Massive Attack als acid-jazzband kan worden gerecenseerd. Zo wordt hij namelijk vaak ‘weg gezet’. Het korte antwoord is nee!
Eind jaren tachtig veroverde een nieuwe variant van dansmuziek de scene in London en New York: acid jazz, met exponenten als Roy Ayers en Ronnie Jordan. Het bracht een nieuw geluid waarin reggae, elektronica en Afrikaanse ritmes werden gecombineerd met hiphop, trance en ook jazzinvloeden. Dit leverde een dansbare muziek op, die vanaf toen doordrong tot de hitparades.
Rond dezelfde tijd dat acid jazz opkomt, legt een Engels collectief van vier muzikanten in Bristol de grondvesten voor Massive Attack. Het debuutalbum Blue Lines kwam uit in 1991 en in 1997 werd Mezzanine een veelvuldig bekroond album. In Nederland kregen ze de Edison en wereldwijd zijn er meer dan vier miljoen stuks verkocht.
In Tilburg stonden twee van de vier oprichters op het podium; Robert Del Naja (zang, keyboards en synthesizer) en Grant Marshall (dj, keyboards zang). Aan de beide uiteindes stonden links en rechts twee drumstellen. In het midden bevond zich een arsenaal aan keyboards en synthesizers. De beide ‘founders’ zaten of stonden achter microfoons aan hun keyboards. Twee gitaristen zorgden voor donkere elektrische-gitaargolven. Tijdens het concert komen en gaan altijd beroemde gasten, maar de sessiemuzikanten onder wie bassist Winston Blissett, de twee drummers en gitaristen bleven in Tilburg anoniem.
De gastoptredens, met name van vocalisten waarmee in de studio eerder is samengewerkt, zijn vaste prik. Dat is niet verwonderlijk vanwege de veelvuldige samenwerkingen met filmmakers, andere collectieven, solisten en onderscheidene disciplines uit de beeldende kunst. Uit een van die coproducties vloeide het album Protection voort, met het prachtige gelijknamige nummer, gezongen en deels geschreven door Tracy Thorn van Everything but the Girl.
Massive Attack toont zich ook begaan met maatschappelijke- en wantoestanden. Ze hebben in juni een concert in Georgia afgezegd vanwege politieke misstanden daar, waaraan het collectief zijn naam niet wil verbinden. Ook uit deze niet-muzikale contacten ontstaat een deel van het materiaal dat in de muziek terugkomt.
Basgitarist Winston Blissett is een geroutineerde sessiemuzikant die samenwerkte met Lionel Ritchie en Jeff Lorber. Hij is te horen op verschillende opnames en projecten van Massive Attack. Hij glimlacht vanwege mijn vraag hoeveel ruimte er is voor improvisatie op het podium. Vanaf het openingsnummer wordt duidelijk dat deze audiovisuele performance voor 99,9 procent is gearrangeerd volgens het stramien van een klassiek concert. Het kan niet anders, met alle loops die verbonden zijn met de visuele boodschappen die in torenhoge video’s worden geprojecteerd. Die boodschappen worden deels door AI aangedreven en direct in het Nederlands vertaald. Op een recente YouTube-opname van een concert in Zweden is te zien dat daar de teksten over Gaza en Oekraïne in het Zweeds worden geprojecteerd.
Waarom is dit geen acid jazz? Om te beginnen zijn er geen solo’s. Geen van de muzikanten improviseert tijdens het concert. Het tapijt van atmosferische stemmen, keyboard- en synthesizerklanken dat wordt neergelegd, wordt aangevuld met samples en loops bovenop traag pulserende bas en drums, of soms liggen de bas en drums er bovenop. Het geluid staat in direct contact met de visuele productie en het geheel is eerder te vergelijken met een klassieke symfonie dan met jazz.
Het Ennio Morricone-orkest op het podium met daarachter geprojecteerd Once upon a time in the West. De live-ervaring van een Massive Attack-concert valt eerder onder de noemer ‘performance’ te vangen. Het is geen jazz. Je zou willen meemaken dat de eerder genoemde Roy Ayers of iemand als Herbie Hancock hun improvisaties over het klanktapijt komen uitrollen.
Roots-reggae zanger Horace Andy uit Jamaica is regelmatig te horen, zowel op tour als bij opnames. Met name het nummer Angel dat eerder als instrumentaal nummer uitkwam, is zijn herkenningssong geworden. In Tilburg komt hij na de ouverture en het eerste openingsnummer het podium op. Hij wordt door het publiek direct herkend. Later in de avond zal hij Angel zingen, maar hij opent met Girl I love you van de elpee Heligoland.
De Engelse muziekpers verzon de naam triphop voor Massive Attack, maar in een interview zegt Del Naja dat ze zelf niets voelen bij die benaming. Trage, bijna hypnotiserende synthesizer-loops, zwaar aangezette gitaren à la Pink Floyd, en steeds die trage beat waar bas en drums elkaar versterken zetten je geest aan tot slaapwandelen. De spreekzang zingt in je hoofd. David Lynch, David Bowie maar niet Lester Bowie.
Voor het vierde nummer, Black Milk, verschijnt Elizabeth Fraser op het podium en ook hier is de herkenning bij het publiek direct. De verlegen twintiger van toen, bij punk- en popliefhebbers bekend van de Cocteau Twins, mag binnenkort op 60+-tarief reizen, maar er is niks veranderd aan haar hypnotische vertolking van dit nummer.
Na Fraser zijn er nog twee gastoptredens, eerst met de drie zangers en rappers van hiphopformatie Young Fathersdie werk brengen dat deels eerder met Massive Attack is opgenomen. Vlak voor het eind van het concert passeren Safe From Harm en Unfinished Sympathy de revue, uitgevoerd door soulzangeres Deborah Miller, die in een lang zwart gewaad op een afstand het profiel van Chaka Kahn heeft. Ze heeft een even markant stemgeluid.
Het intense en moeilijk in een genre te vangen geluid dat Massive Attack typeert, is steeds prominent aanwezig. Unfinished Sympathy werd ooit in een opiniepeiling van NME uitgeroepen tot het 63e beste nummer aller tijden. Karmacoma, waarschijnlijk het bekendste stuk, komt aan bod tijdens de toegiften.
In de studio is het juist het experimenteren met gelaagde loops, digitale herhaling, vervorming en verwerking (al geruime tijd geholpen door AI) met daaroverheen rustig gesproken (spreekzang) of gezongen tekst – tekst, die soms met weinig melodie en woorden veel teweeg brengt. Dat alles brengt het idioom van Massive Attack dicht bij acid jazz. Op het podium wordt het voltooide experiment uitgestald en vertolkt voor een publiek van tienduizend trouwe volgers. Het ontbreken van improvisatie en dus de onverwachte interactie tussen de muzikanten ontbreekt.
Voor de jazzrecensent is het eindoordeel niet anders dan wat bij aanvang duidelijk was; het is een genereus concert dat beklijft, maar het is geen jazz.
MONICA RIJPMA
Foto’s CHARLES BATENBURG
MASSIVE ATTACK
Spoorpark Tilburg, 27 juni 2024
Robert Del Naja – composities, toetsen, synthesizer, programming, zang
Grant Marshall – composities, toetsen, dj, zang
Winston Blissett – basgitaar
Euan Dickinson – toetsen
Damon Reece – slagwerk
Deborah Miller – zang
Horace Andy – zang
Elizabeth Fraser – zang
Gasten
Young Fathers
Kayus Bankole – zang
Graham ‘G’ Hastings – zang
Alloysious Massaquoi – zang
