Een boek, een film en twee cd’s; het trio Under The Surface viert er zijn negenjarig bestaan mee. Heuh…? Negen jaar, dat is toch geen reden voor een feestje? Hadden ze niet beter nog een jaar kunnen wachten? Zeker niet, verzekert Joost Lijbaart, leider van het trio Under The Surface met klem. Die negen jaar, daarvoor is bewust gekozen.
De negen jaar zijn de som van verschillende delen: Under The Surface maakte sinds 2015 een enorme ontwikkeling door. Zodanig dat een nieuwe richting wordt ingeslagen, waarbij ‘de oude’ zulke artistieke elementen afscheidde, dat zangeres Sanne Rambags, gitarist Bram Stadhouders en slagwerker Joost Lijbaart vanzelf uitkwamen bij die nieuwe richting: prog rock. Leider Lijbaart noemt het tijdsgericht waarin Under The Surface is terecht gekomen ‘een transitieperiode’ en dat is wellicht de juiste benaming voor de ontwikkeling die negen jaar duurde en waarin “wij ons de tering hebben gespeeld.”
Hij weet het nog precies: op 18 december 2015 werd het concept van Under The Surface (UTS) geboren, in februari 2017 begon een enorme reeks van internationale tournees, die tot 9 maart 2020 (intrede Covid-19) duurde. “In 2019 alleen al hadden we 65 gigs en twaalf internationale toernees”, lacht Joost Lijbaart. “Voor mij is UTS niet alleen een band, maar veel meer. Er komen zaken in samen die voor mij mijn menszijn betekenen. Geldt ook voor Sanne en Bram.”
Joost Lijbaart benadrukt dat hij zijn trio niet als een specifiek jazzensemble beschouwt. “Een Engelse fan gaf er een mooie omschrijving van: spiritueel-progressieve heidense volksmuziek. In onze muziek zit zeker jazz, new age, Keltische folk, oud-Nederlandse muziek. Ons concept is steeds meer geëvolueerd richting folkjazz en zo komen we uit bij prog rock.” Om meteen dit alles in een breder kader te plaatsen: “Ik maak wat ik maak. Soms heb ik helemaal geen idee wat we doen, maar vinden we het resultaat helemaal te gek. Het gaat er vooral om buiten de lijntjes te kleuren, maar wel binnen de lijnen een soort spirit te bewaren.”
December 2015 was een belangrijke datum in het leven van Under the Surface. Begonnen als een afstudeerproject van Sanne Rambags, vonden de drie musici elkaar die dag en dat mag best verwonderlijk worden genoemd, vanwege hun volstrekt verschillende achtergronden. Al snel werd hun muziek vastgelegd. In 2017 op de cd Under The Surface, in 2019 volgde Trinity en in 2021 Miin Triuwa. Het concept van volledig vrije improvisatie is vooral op de eerste twee cd’s te horen, met Miin Triuwa werd een nieuwe weg ingeslagen. Bram Stadhouders componeerde een suite van acht stukken en kwam met het idee om het Oud Nederlands toe te voegen als element in Under the Surface, waarna vocaliste Rambags teksten schreef in deze vergeten taal.
“We gaan er de komende tijd meer mee doen”, legt Joost Lijbaart uit. “We hebben niet gekozen voor nieuw repertoire, maar spelen tijdens concerten minder stukken van Miin Triuwa en gaan meer improviseren. Dit album is een geproduceerd product, dat in lagen is opgenomen. We zijn nu in het stadium dat we de geschiedenis van ons improvisatieverloop kunnen inbedden in Miin Triuwa. Daarvoor reizen we met multi-instrumentalist Annabel Laura en afwisselend met de contrabassisten Lennart Hendels en Nathan Wouters. Bram Stadhouders bijvoorbeeld, die altijd baspartijen neerzette met zijn gitaar, krijgt daardoor veel meer vrijheid. Als we aan het spelen zijn, voelt alles heel natuurlijk, vloeiend, vooral door de improvisaties die nu veel meer aanwezig zijn. Ik denk na hoe ik de flow en lucht in onze muziek houd. Waardoor de muziek zich op een natuurlijke manier ontwikkelt.”
Terug naar de twee cd’s en het jubileumboek die de bestaansgeschiedenis van Under The Surface belichamen. De ene cd Yügen was in 2016 een proefopname als aanloop naar het eerste album Under The Surface. Yügen is nooit uitgebracht en bevat vijf volledig vrije geïmproviseerde stukken. “Ik was die proefopname zowat vergeten”, zegt Joost Lijbaart. “Na het uitkomen van Miin Triuwa heb ik hem nog eens beluisterd en vond ik hem best goed. De tweede cd is Resonances, is toegevoegd aan het boek en bevat 48 minuten geïmproviseerde muziek, in 2020 opgenomen voor het project New Generation van de NPO. Op dit album hoor je het resultaat van vier jaar over de wereld reizen.”
“Yügen betekent eenheid, tot stilstand komen, reflectie. Als je Renosances afzet tegen Yügen hoor je hoe de band vanuit volledige stilte de taal van improvisatie heeft laten exploderen en doorleefd heeft. Beide platen, met een verschil van vijf jaar ertussen, markeren een soort tijdsgewricht.” Waarbij als aardigheidje mag worden opgemerkt, dat er twee nieuwe cd’s uitkomen, die respectievelijk bijna tien en vijf jaar oud zijn.
Het begrip tijdsgewricht geldt ook voor het boek, dat negen jaar Under The Surface visueel uitbeeldt. Joost Lijbaart omschrijft het als “de ontwikkeling van een band die ooit begon met spelen en vervolgens ongelooflijke dingen heeft meegemaakt. Het boek gaat over veel meer dan terugkijken. Het laat onze kernwaarden van het leven zien: onthechting, kwetsbaarheid en vertrouwen. Dát menszijn is wat Under The Surface voor mij is. Die kernwaarden komen voor mij ook terug in de vorm waarin wij een onderneming zijn, hoe wij toeren, hoe absurd we kunnen zijn.”
Absurditeit is een van de facetten van het UTS-concept. Sanne Rambags mag zingen, zuchten, schreeuwen, praten, geluiden uitstoten, de anderen reageren er ‘gewoon’ op. Joost Lijbaart geeft daar zijn innerlijke drijfveren als een van de oorzaken voor op. “Ik zoek graag naar dat soort zaken, ik raak graag verdwaald, zoek de randen op. Ik doe dat al dertig jaar, heb absurde tournees meegemaakt. Ik vind het leuk iets te doen zonder dat je weet waar het op uitkomt. We gaan nu met UTS een andere weg inslaan, waarbij we niet veilig zijn; het wordt weer een ‘leap of faith’. We weten niet waar we in springen. Met Bram en Sanne spreekt me dat zo aan, omdat ik dit alles van hen terugkrijg.”
Het boek Under The Surface is fraai, zowel qua uitvoering als inhoud. Het telt honderd pagina’s met (soms) vervreemdende foto’s en openhartige teksten van de drie musici zelf. Hoewel ieder zijn of haar eigen mening heeft, komen ze organisch bij elkaar in de wijze waarop zij hun muziek creëren. Korte teksten wisselen pagina’s vol foto’s af. “Boek, film en (oudere) cd’s zijn geen gebruikelijke marketing middelen maar dit past wel erg bij ons. Het is een manier van terugkijken, vaststellen wie we zijn en waarom. En vooruit kijken naar wat er komen gaat”, licht Joost Lijbaart toe.
De ontstaansgeschiedenis van het boek Under The Surface is een bijzondere. “In december 2021 hadden we zes optredens in Engeland. Toen we op het punt stonden om terug te reizen, ontmoetten we ene Mark Ede. Hij vertelde dat hij een soort promobedrijf bestierde en ‘flabbergasted’ was van wat wij doen. Hij vond dat we de zaken groter moesten aanpakken. Enige tijd later belde hij met de vraag of wij in een kerk in Engeland wilden komen spelen. Dat werd een te gekke ervaring: tweehonderd mensen die uit hun dak gingen. Omdat we tijd over hadden, stelde Mark voor een fotosessie te doen. Hij introduceerde zijn vrienden David Lam en Hannah Thompson, die in mei 2022 een fotoshoot maakten die onze reizen visueel begeleidde.”
David Lam en Hannah Thompson stelden het boek samen uit archiefmateriaal en de nieuwe, geposeerde foto’s. Dat archiefmateriaal bevat ook beelden uit een videoclip die in oktober 2021 in Oekraïne werd opgenomen door Natalya Tachinskaya, een fotografe die Bram Stadhouders kende. “Onze karakters zijn door Natalya sterk uitvergroot. Zij waren de eerste stap voor de marketing die we ontwierpen om van het jazzcircuit ook het popmilieu te kunnen bereiken.” Heet boek is daarbij ook een hulpmiddel, om op een visuele manier uit te leggen waarmee Under The Surface bezig was en is.
Uit het karakter dat de in muziekkringen bekende illustrator Mark Wilkinson heeft meegegeven, ontstond het idee om een ander muzikaal circuit te gaan onderzoeken. Waarop de richting van prog rock zich aandiende. “Een ander circuit kan zeker, als je tenminste kunt uitleggen wat je gaat doen. Het idee voor prog rock kwam van de Engelsen, alles wat daarvoor bij UTS speelde, is natuurlijk van ons. Die vermenging van twee elementen rechtvaardigt onze keuze voor prog rock.”
Prog rock is een muziekvorm die is gebaseerd op rockmuziek met symfonische invloeden. Zij is ontstaan in Engeland in de tweede helft van de jaren zestig en beleefde hoogtepunten in de jaren zeventig. Groepen als Caravan, Pink Floyd, Genesis, Emerson, Lake and Palmer, Jethro Tull en Caravan zijn enkele dragers van deze stijl. Prog rock is een vorm van fusion en het mag daarom geen wonder heten dat die nauw aansluit bij de ontwikkeling van Joost Lijbaart als muzikant.
“Mijn achtergrond ligt heel erg in de jaren zeventig. Jazzrock heeft mij zeer beïnvloed. Bovendien ben ik geïnspireerd door West-Afrikaanse en Indiase muziek. Engelsen horen die invloeden meteen terug in de muziek van Under The Surface. Miin Triuwa bevat weer nieuwe thema’s, die voor nieuwe elementen zorgen binnen ons concept.”
Under The Surface kreeg meteen bij de geboorte de gelegenheid zich te presenteren binnen het jazzcircuit. Joost Lijbaart zou graag ook het popcircuit tot zijn werkterrein willen rekenen, “maar het is lastig daar binnen te komen.” Hij wil zich met UTS meer gaan richten op Canada, de Verenigde Staten en Engeland en vanaf volgend jaar ook folkfestivals te gaan bezoeken. “Ik denk dat in die hoek meer mensen zijn die onze muziek snappen.”
Een film, die in maart en mei 2023 werd opgenomen, vervolmaakt het ‘jubileumpakket’ van Under The Surface. Die film schetst de ‘story line’ van het trio, zoals Joost Lijbaart het noemt. De film wordt tegelijk met het boek en de twee cd’s op 17 juli gepresenteerd in Splendor Amsterdam. Joost Lijbaart duidt nog eens waarom al deze activiteiten na negen jaar zijn gebundeld en niet bij tien jaar. “Ik ben sowieso geen voorstander van jubilea” – om eraan toe te voegen dat dit niet geldt voor zijn 25-jarig huwelijk dat hij binnenkort met zijn echtgenote Saskia viert. “Je moet boek, cd’s en film meer zien als een natuurlijk verloop, als een rivier die stroomt en nu op dit punt is gekomen. Mijn rol is geen andere dan dat ik faciliteer in de groei van de band.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
