2013 was een rampjaar voor de kunst en cultuur in Nederland. Een volstrekt niets van de materie wetende staatssecretaris had beslist dat er maar eens een bulldozer door de kunsten moest razen. Ergens diende in crisistijd geld te worden gehaald en dat kon in zijn ogen het beste bij de elite: de kunst- en cultuursector. Wat de gevolgen van deze bulldozerrit zijn is vier jaar later duidelijk te zien. Maar wat voor velen verborgen is gebleven, is dat ook verdekt leed ontstond door de buiten elke proporties staande maatregelen van VVD-politicus Zijlstra. Nederlandse muziekarchieven zijn zo hard getroffen door het afbraakbeleid van de overheid, dat ze in een soort sterfhuisconstructie terecht zijn gekomen. Een onlangs gepresenteerd boek en een symposium in Den Haag schetsen hoe erg de situatie is voor de Nederlandse muziekarchieven.
Nederlandse (eigentijdse gecomponeerde-, geïmproviseerde- en lichte-) muziek maakt deel uit van de culturele have en derhalve van het Nederlandse erfgoed. “In archieven is passieve kennis aanwezig. Zij wacht tot zij wordt geraadpleegd”, zo omschrijft Jacqueline Oskamp, auteur van het boek Opslaan en vernietigen – Muziekarchieven bedreigd, kort maar krachtig de waarde van archieven. Om dan te schetsen dat de muziekarchieven in grote nood zijn gekomen door het neoliberalisme dat Nederland ‘teistert’. “Neoliberalisme hanteert een economisch model”, zo constateert zij. “Voor muziekarchieven is dit een onmogelijke opdracht. Bij een volgende ronde bezuinigingen is er zo alle reden om te zeggen dat muziekarchieven geen functie meer hebben. Er is bij deze opslaginstellingen sprake van kilometers papier. En dan wordt er snel gezegd: ‘Is dit allemaal wel nodig?’ Maar het gaat om Nederlands erfgoed, niet alleen om muzikaal erfgoed. Het heeft allemaal te maken met identiteit. Klassieke muziek en dan met name Nederlandse klassieke muziek draagt niet bij aan de nationale identiteit. Dit beeld wordt keer op keer geëtaleerd.”
DRIE ARCHIEVEN
Jacqueline Oskamp behandelt in haar boek Opslaan en vernietigen met name drie archieven: het Nederlands Muziek Instituut (NMI), Muziek Centrum Nederland (MCN) en de bibliotheek van het (voormalige) Muziekcentrum van de Omroep. Deze instellingen verloren bij de bezuiniging op de kunsten in 2013 alle rijkssteun. Wat dat voor gevolgen heeft, laat Opslaan en vernietigen duidelijk lezen. Maar Jacqueline Oskamp gaat verder: zij toont overduidelijk aan dat deze instituten behouden moeten blijven, omdat je over hun bestaansrecht niet kunt redetwisten als je korte-termijnbeleid voor ogen hebt. En dat is de pijler waar bij politiek Nederland besluiten op zijn gestoeld. Lange-termijnvisie is echter van levensbelang om de waarde van muziekarchieven de plaats te geven die zij verdienen. Wat nu niet zo belangrijk lijkt – in de ogen van sommigen – kan over pakweg honderd jaar van grote historische en culturele waarde blijken. De waan van de dag past immers op geen enkele wijze bij het bestaan van de muziekarchieven.
De voornoemde drie arsenalen hebben nog andere archieven onder hun hoede. Muziek Centrum Nederland, waarvan de collecties zijn ondergebracht bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, heeft zeven gespecialiseerde muziekorganisaties onder zijn vleugels: Gaudeamus, Donemus, Nederlands Jazz Archief, Dutch Jazz Connection, Jazzorganisatie, De Kamervraag (het voormalige Nederlandse Impresariaat) en het Nationaal Pop Instituut. En wat te denken van het Muziekcentrum van de Omroep. Vijf kilometer bladmuziek beslaat de vaderlandse muziekgeschiedenis van de middeleeuwen tot nu, inclusief lichte muziek en hoorspelen. Unieke handgeschreven partituren vormen tachtig procent van de verzameling. Theo Loevendie bijvoorbeeld heeft er zo’n zestig arrangementen van jazzstandards ondergebracht van onder andere Charlie Parker, Duke Ellington en George Gershwin, plus eigen stukken die hij schreef voor het VARA-programma ‘Romance in Jazz’. Leslie Cool, pseudoniem van Jurriaan Andriessen, schreef vele jazzstukken die ook hier een plaatsje hebben gevonden. Zeven composities voor jazzkwartet van Otto Ketting uit begin jaren zestig, bigbandrepertoire van Boy Edgar en onbekend werk van Misha Mengelberg rusten tussen de bijna een miljoen titels die het Muziekcentrum van de Omroep binnen zijn muren bergt.
GRONDVESTEN
De bezuinigingen op de kunstsector waarvoor in 2011 de plannen werden aangekondigd, hebben het Land van Kunst en Cultuur op zijn grondvesten doen schudden. Talloze protesten van kunstenaars uit alle denkbare richtingen maakten dat de zich bescheidener opstellende muziekarchieven ondergesneeuwd raakten. Maar een aanzienlijk aantal wetenschappers en prominenten uit de muziekwereld ging op zijn achterste benen staan. Van de twaalf hoogleraren muziekwetenschap die Nederland telt, onder wie Ton Koopman, Henkjan Honing en Rokus de Groot was de boodschap naar staatssecretaris Zijlstra luid en duidelijk: zijn beslissingen waren in hun ogen ‘onaanvaardbaar’. ‘Muziek is een niet-materiële kunst, die zich actualiseeert op het moment van uitvoering, maar die tegelijk berust op vormen van overdracht van soms eeuwen her’, zo schreven zij. ‘De wijze waarop het voorgenomen beleid de door MCN en NMI zorgvuldig opgebouwde documentatie en ontwikkeling van cultuurgoed dreigt weg te doen, staat haaks op de politieke verantwoordelijkheid ten aanzien van de collectieve culturele geschiedenis en creatieve praktijken’. Taal van wetenschappers, maar ook deze zo hout snijdende argumenten zijn door Zijlstra resoluut van tafel geveegd.
Het is de enorme verdienste van publiciste Jacqueline Oskamp dat zij op het moment dat de storm opstak die de muziekarchieven op dit moment levensgevaarlijk bedreigt, zich het lot van deze instellingen heeft aangetrokken. Opslaan en vernietigen – Muziekarchieven bedreigd is een tot in de perfectie gedocumenteerd boek geworden, waarin Jacqueline Oskamp nergens een blad voor de mond neemt. Sterker nog, zij voert openlijke kritiek aan op de omstandigheden die tot de noodsituatie van de muziekarchieven hebben geleid. Haar boek stelt vragen als ‘waarom er zo achteloos met ons muzikale erfgoed is omgesprongen’ en ‘is dat puur een kwestie van een ongelukkig politiek gesternte of is er meer aan de hand’? De auteur stelt Halbe Zijlstra overduidelijk verantwoordelijk voor de situatie anno 2017. ‘De staatssecretaris heeft nooit een inhoudelijke reden gegeven. Er is een streep door het NMI en MCN gehaald met de mededeling: “Er zal geen ruimte meer in de basisstructuur zijn voor Muziek Centrum Nederland en het Nederlands Muziek Instituut”.’
TROPENINSTITUUT
Dat het culturele erfgoed daadwerkelijk wordt bedreigd blijkt uit het feit dat de honderd jaar oude bibliotheek van het Tropeninstituut in Amsterdam in 2013 door het rijk werd afgestoten en – gelukkig – werd geadopteerd door de Biblioteca Alexandrina in Caïro. Hetzelfde lot was het Theater Instituut Nederland beschoren. Zeven kilometer kostuums, decors, teksten, foto’s, alles moest van de Herengracht in Amsterdam verkassen naar een loods in Amsterdam-Zuidoost. Daarmee wordt bewaarheid wat Jacqueline Oskamp in Opslaan en vernietigen stelt: ‘Het kunst- en cultuurbeleid anno 2017 lijkt verstoken van elk ideaal. Alleen het ideaal van de markt als meest betrouwbare kompas regeert. Oftewel de macht van de massa. Vanuit dat oogpunt is het volkomen logisch dat een instituut als de bibliotheek van het Muziekcentrum van de Omroep verdwijnt. Elk economisch model dat je daarop loslaat, zal slechts rode cijfers opleveren’.
‘Muziekarchieven bedreigd!’ was ook de titel van het symposium dat 27 oktober in Bibliotheek Den Haag onder grote belangstelling zijn beslag kreeg. Het symposium viel samen met de presentatie van Jacqueline Oskamps boek. De middag bood plaats aan diverse sprekers, die ieder op hun beurt de problematiek vanuit hun positie of standpunt belichtten. Opvallend was dat de rol van de overheid voor alle sprekers uiterst discutabel is: bewindslieden zijn van mening dat de geschiedenis en vastlegging van muziek niet langer relevant zijn.
Muziekwetenschapper Loes Rusch doet al jaren onderzoek naar de stand van jazz en improvisatiemuziek in Nederland. Zij was een van de sprekers op het Haagse symposium. “Archieven zijn van groot belang voor onderzoeken”, zo stelde zij. “Ik maak er gebruik van om de achtergrond van jazz en improvisatiemuziek te achterhalen. Dat aspect zie ik vooral als venster om de maatschappelijke ontwikkelingen beter te begrijpen. Het Nederlands Jazz Archief heeft 22.000 elpees onder zijn beheer, zesduizend foto’s, drieduizend knipselmappen, 2500 cd’s en 1500 dvd’s. In het Jazzbulletin dat het NJA viermaal per jaar uitbrengt wordt verslag gedaan van historisch onderzoek en de hedendaagse muziekpraktijk. Ook houdt het NJA zich bezig met heruitgaven van muziek die in depots ligt.”
JAZZFESTIVALS
De inspanningen van Loes Rusch maken deel uit van CHIME (Cultural Heritage and Improvised Music in European Festivals), een onderzoeksproject waarin geschiedenis, ontwikkeling en betekenis van jazzfestivals in Europa centraal staat. Het onderzoek richt zich onder meer op de wisselwerking tussen locatie en muziek, en de manieren waarop festivals een rol (kunnen) spelen in het debat over cultuurbehoud. Onder meer de Universiteit van Amsterdam is partner binnen dit project. “Jazz wordt binnen CHIME gezien als cultureel erfgoed”, zegt Loes Rusch. “Ik onderzoek onder meer de geschiedenis van alternatieve jazzfestivals in Nederland en wil daarin zeker ook het nut van archieven aantonen.”
Sander van Maas, voorzitter van de commissie sectoranalyse van de Raad voor Cultuur wees er tijdens het symposium op dat maken, uitvoeren en opslaan van muziek dichterbij elkaar liggen dan ooit. “Het is een uitdaging een nieuwe erfgoedpraktijk voor muziek te ontwikkelen. De Raad voor Cultuur hamert daarbij op drie punten: integraliteit, inclusiviteit en innovatie. Wat het Nederlands Jazz Archief doet is een mooi voorbeeld van verbinding”, concludeerde Van Maas. “Uitdagingen voor muziekarchieven zullen in samenwerkingen moeten plaatsvinden.”
Het bovenstaande betreft plannen. Maar vooralsnog zou het al mooi zijn als met name beleidsmakers ervan doordrongen raken dat Nederlandse muziek niet levensvatbaar is zonder geschiedenis. Moest de totale kunstensector van Zijlstra veertig procent inleveren, de muziekarchieven kwamen niet eens ter sprake. ‘Voor de muziekarchieven verandert er niets’, concludeert Jacqueline Oskamp in Opslaan en vernietigen. ‘Ze zijn weggestopt in de bezemkast. Alleen wie uitstekend de weg weet, kan ze nog vinden’.
RESERVOIR
Jacqueline Oskamp besluit haar zo belangwekkende boek met een citaat van literatuurwetenschapper Aleida Assman: ‘Het opslaggeheugen kan worden beschouwd als een belangrijk reservoir voor toekomstige functionele geheugens. (…) In het algemeen is het een fundamentele hulpbron voor alle culturele vernieuwing en verandering’. Een regering die kiest voor populisme, vrijwel alle vormen van kunst elitair verklaart en denkt en handelt vanuit een neoliberalistisch perspectief, zal zich de woorden van Aleida Assman nauwelijks aantrekken. Dit dreigt vreselijke gevolgen te krijgen voor met name onze muziekarchieven. Terwijl deze instituten het efficiëntste werktuig zijn om artistieke en maatschappelijke veranderingen in de juiste verhouding te laten zien.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Jacqueline Oskamp – ‘Opslaan en vernietigen – Muziekarchieven bedreigd’. Ambo|Anthos 2017, 159 pp, ISBN 978 263 3527 3, pb, 19,95 euro.
