De dood zal altijd overwinnaar zijn. Maar de wedloop tussen leven en dood gaat vanaf nu een ander karakter krijgen. Omdat het leven zich nieuwe strijdmiddelen lijkt te hebben toegeëigend om zich her op te richten. Het heeft eeuwenoude rituelen afgeschud en eigentijdse uitdrukkingsvormen aangegrepen om in grootse fanfare rouw en treurnis om menselijk verlies onder een hellende hoek te plaatsen. De met tranen doordrenkte dodenmis heeft afgedaan: leve het nieuwe requiem: ‘Bosch Requiem 2017 – Memorial Park’.
Bosch Requiem 2017 – Memorial Park is de volledige titel van een doorwrocht kunstwerk dat November Music 2017 in ’s-Hertogenbosch groots en triomfantelijk opende. Het festival – met muziek van en door de makers van nu – dat nooit onder één hoedje is te vangen, toont met deze nieuwe visie op de liturgische kolos die een dodenmis altijd was, dat voordat de eeuwige rust intreedt het leven uitgebreid moet worden gevierd. Groots en triomfantelijk zoals wij al opmerkten, als serieuze poging om de dood van valse schijn te ontdoen.
TRIOMFANTELIJK
En groots en triomfantelijk was de opening van November Music 2017. Groots door de keuze voor het perfecte samenspel tussen de diverse kunstvormen, triomfantelijk omdat in Memorial Park niet de nabestaanden centraal staan, maar de overlevers die kans zien de dood in een nieuw kader te plaatsen. Een kader dat weliswaar de onvermijdelijkheid van sterven voor ogen houdt, maar de nadruk wegneemt bij het Niets dat wacht na dat sterven. Het Niets dat bij gelovigen het eeuwige leven is, of het verblijf in een hemel of hel, of de beloning voor het leven op aarde. Maar altijd het begrip waar leven en Zijn zijn weggevaagd. Met de zielenmis waar we het hier over hebben wordt de stap naar het Niets niet gemaakt en blijven we in het voorgeborchte van de dood.
Bosch Requiem 2017 – Memorial Park is van de Nederlandse componist Anthony Fiumara. Hij volgde voor een deel de opbouw van de eeuwenoude liturgie die ermee is verbonden, zoals de delen Requiem Eternam, Kyrie, Recordare, Dies Irae, Lacrimosa en Communio. Maar dat was alles. Voor de rest ging Anthony Fiumara zijn eigen gang en dat betekende toevoeging van dans, poëzie, theater, lichtvoering en hedendaags-confronterende muziek, dit alles gezet in schoonheid en minimalisme. Voor de uitvoering tekenden naast Fiumara librettoschrijfster Désanne van Brederode, het Nederlands Kamerkoor, Holland Baroque en TEMKO. Choreografe Pia Meuthen, haar dansgezelschap Panama Pictures en beeldend kunstenaar Marianne van Heeswijk vormden eveneens pijlers voor deze totaalproductie.
KUNSTWERK
Memorial Park begon in de open lucht, op de immense Parade, hartje ’s-Hertogenbosch. Een aantal bomen was door Marianne van Heeswijk met textiel getransformeerd in een kleurrijk kunstwerk, waartussen plotsklaps vijf dansers opdoken die met een zinderende choreografie Memorial Trees openden. Een grotere ode aan het leven kon nauwelijks worden gebracht: onder de heftige accordeonklanken van Bart Lelivelt werd de fysieke kracht van dansende mannen overrompelend uitgebeeld. De lijven beklommen elkaar, tilden elkaar op, wentelden en keerden en vormden zo’n fysiek bewijs van de waarde van het menselijk leven, dat het publiek ademloos toekeek. En toen de dansers zich terugtrokken lieten zangers van het Fontys Kamerkoor vanaf een van de balkons van Theater aan de Parade – het van oorsprong orgelvoorspel – Alle Menschen müssen sterben van J.S. Bach, samen met de zacht ruisende regen over de Parade neerdalen.
Bach ging met het publiek mee naar binnen, waar in de grote zaal van de Bossche schouwburg het eigenlijke requiem werd ingezet. De Bachiaanse barokmuziek die de opening vormde, met nadrukkelijk contrapunt, deed weldadig en vervreemdend aan: waar zou deze dodenmis op uitdraaien? Dat werd snel duidelijk toen de drie musici van TEMKO zich lieten verweven in koorzang en orkestklank. Om vervolgens daaruit als een drieëenheid te verrijzen, waarbij de gitaar het initiatief nam en de marimbaspeler na een poosje zijn instrument alleen liet, om achter een drumstel verder te gaan. De rijke, eigentijdse klank van het trio bepaalde ook het volume, dat dwingend en heersend de muziek aan zich onderwierp. Tot het koor ging staan en zangers en orkestleden de volgende golfbeweging inzetten.
MINIMAL MUSIC
Anthony Fiumara heeft een voorkeur voor minimal music. Dat kwam tot uitdrukking in zijn compositie, die steeds verder naar de muziek van Philip Glass vergleed. Niet erg, omdat Fiumara haar voorzag van nieuwe handvatten. Ook de invloed van minimalist John Adams deed zich gelden, met name gelijkenissen met zijn compositie Harmonium. Wat bij dit alles steeds meer opviel was dat de verschillende delen van Memorial Park onderling totaal verschillend waren. Als geheel waren ze echter meesterlijk samengevoegd om daarmee een enorme collectieve kracht op te roepen. Hierdoor was er zonder enige onderbreking een voortdurende spanning, die nieuwsgierigheid opwekte en je steeds verder het requiem mee introk.
Anthony Fiumara heeft het zich niet gemakkelijk gemaakt. De samenvoeging van een koor, kamerorkest en pop-/jazzgroep lijkt op papier ondoenlijk, maar in de werkelijkheid van deze begaafde componist geenszins. Een spreek-/zangstem laten uitrijzen boven de repeterende onderklanken van violen, altviolen en cello’s roept ongemakkelijke emoties op, die TEMKO maar wat graag dreigend onderstreepte.
Jammer was dat de schitterende teksten van Désanne van Brederode nauwelijks waren te verstaan. Het koor bediende zich van de Engelse taal, even mooi wellicht als het Nederlands. Maar hoeveel aangrijpender en de boodschap dienender zou onderstaande tekst hebben geklonken, als zij te verstaan was geweest. Het zijn de openingswoorden van Memorial Park, gevat in het Requiem Aeterna:
Dit voorjaar zal van zilver zijn, bewolkt maar zacht.
Geen vlijmende regens die ons ervan doordringen
dat we zelf zoveel minder levendig water zijn:
stroperige, vervuilde zielen,
gestold in niets dan oudbakken huid.
Kijk, daar kun je de dood rustig mee tegemoet treden. Want die schoonheid heb je dan al achter de rug. Evenals de ongekende uitvoering van Bosch Requiem 2017 – Memorial Park.
TRADITIE
Bosch Requiem 2017 – Memorial Park zette Anthony Fiumara volledig naar de inzichten van deze tijd. Geen treurnis meer als dienstbetoon aan god, maar tranen om de doden die nu vallen, door allerlei vormen van sterven. Waarmee actuele situaties werden aangestipt. Zoals de vele onbekende doden, slachtoffers van deze individuele maatschappij; het geweld dat zich voordoet in kleine gemeenschappen, zoals woonwijken waar buren elkaar naar het leven staan; en ook en vooral het vluchtelingenprobleem. Adembenemend vervat in deze woorden:
Ik zag mindere genieën de dood assisteren,
in lekke rubberboten, ik hoorde hen onderhandelen
over een prijs, tegenover een gehoor bestaande
uit angstige, stomme doodsverachters als ik.
Ze grijpen harder aan dan de wél te verstane tekst van de Vlaamse acteur Peter De Graef die zijn soloperformance Dood kwam vertolken. Aangrijpend en knap geconstrueerd, maar toch minder dreigend dan het libretto van Désanne van Brederode, dat de dood deze avond de wedloop met het leven liet verliezen. De muziek deed de rest.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
Opening November Music
Bosch Requiem 2017 – Memorial Park
Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch, 2 november ’17
Anthony Fiumara – compositie
Désanne van Brederode – libretto
Uitvoerenden: Nederlands Kamerkoor en Holland Baroque o.l.v. Mathieu Romano
TEMKO:
Aart Strootman – gitaar
Fred Jacobsson – basgitaar
Ramon Lormans – percussie
Peter De Graef – tekst en spel
Pia Meuthen – choreografie
Panama Pictures – dans
Bart Lelivelt – accordeon
Fontys Kamerkoor – zang
Marianne van Heeswijk – beeldende kunst
Jur van der Lecq – regie
Madeleine Matzer – regie
