Muziek die buiten de lijntjes kleurt, daarvoor staat stichting Space is the Place (SITP) garant. De meeste mensen die deze dag zijn ingegaan op de uitnodiging voor een avond met Zuid-Afrikaanse sferen lijken hiervan op de hoogte, maar een enkeling verlaat de zaal vroegtijdig. SITP-curator, Tim Sprangers, opent de avond met een toelichting op de projecten van SITP, zoals bijvoorbeeld de samenwerking met het orkest Sofaya en de samenstelling van het programma, waarbij solisten worden samengebracht en nieuwe ensembles worden aangevuld met de oude garde. Dit is de dertiende editie uit de serie An Interplanetary Night waarbij dit keer de hedendaagse geïmproviseerde muziek wordt gekoppeld aan de ritmes en klanken van de Zuid Afrikaanse townships.
En… waar beter dan in het Bimhuis. De locatie, waar de thuishaven van de Bond voor Improviserende Musici (BIM) als een grote blokkendoos zit ingekapseld in het silhouet van Muziekgebouw aan het IJ, geeft overtuigend zichtbaarheid aan het belang van de geïmproviseerde muziek binnen de Amsterdamse cultuurscene. Het is een getuigenis van de jaren zestig toen de Nederlandse variant van free jazz een wereldreputatie verwierf. Het Bimhuis gaf er van meet af aan het podium voor, zij het in die beginjaren in een minder luxueuze omgeving. Het interplanetaire feestje van SITP laat zien dat in 2023 vrije improvisatie springlevend is.
De avond wordt geopend door celliste Lucija Gregov en eindigt met danssets van DJ Eddy de Clercq en Sofaya Soundsystem.
Ambachtelijk spelen is het begin. Vrije improvisatie wordt pas sprekend als het ambachtelijke als vanzelfsprekend bouwmateriaal voorhanden is en het de structuur van gecomponeerde muziek ontstijgt. Niet de componist of dirigent maar de musicus krijgt de centrale positie van waaruit alles vertrekt.
Lucija Gregov borduurt ter plekke een klanklandschap dat organisch lijkt voort te komen uit de beginklank. Een nauwelijks hoorbare ruis vanuit een kleine speaker heft de stilte op. Wind in een korenveld? De motor van een oude ijskast? Oorsuizen? Het geluid vervloeit in de eerste zachte tonen van de strijkstok op het hout van de klankkast. Een toevallig aangeraakte snaar, strelen, strijken, slaan, vegen, zuchten; de strijkstok hanteert alle mogelijke middelen nog voordat de handen een snaar beroeren.
Dan zijn er akkoorden, tonen, tokkelen, kietelen, krabben tot en met vechten met het instrument. De monoloog duurt twintig minuten. Hij begint ritmisch, percussief, daarna volgen onderbuik-bastonen en noten die bezwerende, weidse vergezichten oproepen. Er blijft ruimte om de stilte, een voorbijrijdende tram en de eigen gedachten op te merken. Flarden van een oude film, een overhoorde conversatie waarvan de woorden niet verstaanbaar zijn. Je aandacht verdeelt zich over oren, ogen en introspectie. De improvisatie eindigt zoals hij begint, met de ruis als laatst hoorbare klank.
Daarna verplaatst het publiek zich naar het café waar altsaxofonist Mo van der Does, contrabassist Wilbert de Joode en slagwerker Giacomo Camilletti als loungetrio staan opgesteld. Het Zuid-Afrikaanse thema van de avond klinkt door in de opgewekte toon, het ritme en tempo. Wilbert de Joode kijkt speels en vrolijk terwijl hij aan de snaren trekt en lijkt minder zwaar op de hand dan bij solistisch werk. Binnen dit trio hoor je hoe hij moeiteloos refereert aan de lengte en breedte van het jazzidioom.
In de pauze vertelt hij dat hij zelf nooit is toegelaten op het Sweelinck Conservatorium van de jaren tachtig, waar rock & roll en swing vieze woorden waren. Er is ook opvallend veel melodie in de improvisaties van Mo, Wilbert en zelfs Giacomo. Balladachtige momenten, op een bedje van jazzbrushes wisselen voor een uit de hand lopend uptempo-thema, gevolgd door een uitgesponnen volksdeun. Het is de eerste smaak van het feest dat later zal volgen. In de zaal staat Sofaya klaar voor hun eerste set van de avond; de ‘luister’set.
Sofaya klinkt bij tijd en wijle als een kleine bigband en dan weer als de dorpsfanfare. Er zijn groepsimprovisaties die verwijzen naar New Orleans, maar zodra slagwerk en bas de leiding nemen, krijgen de Afrikaanse ritmes en melodie de overhand. Trompettist en componist James McClure groeide op in Zuid-Afrika maar woont inmiddels al jaren in Europa. Hij heeft het octet Sofaya opgericht met de steun van SITP. Hiermee gaat hij op zoek naar de diversiteit van de muziekcultuur van zijn vaderland.
Al vanaf de jaren zestig was er Zuid-Afrikaanse geïmproviseerde muziek, waarbij authentieke zang en locale ritmes werden vermengd met flarden van Europese pop en rock & roll. In Amsterdam waren Sun Ra, Fela Kuti en Hugh Masakela en Dollar Brand huisnamen, maar The Heshoo Beshoo Group, Mongezi Fesa of Johnny Dyani worden nu opnieuw ontdekt door de huidige generatie.
Sofaya vermengt al deze elementen met een grote dosis vrije improvisatie, meeslepende grooves en zang en melodieën die het hele Afrikaanse continent oproepen. McClure sprak aan het eind van de set geëmotioneerd over zijn pad. Hij verwoordde een soort schaamte als blanke Zuid-Afrikaan, doordat hij hier in Europa voor het eerst in aanraking kwam met de muziek van uitgeweken Afrikanen. Hij bedankt SITP, Bimhuis en de band voor deze gelegenheid de muziek te kunnen uitdragen, waarvan hij zich eerst niet realiseerde hoezeer het een verweer was in tijden van onderdrukking. Hij vermeldt dat dat wel weer actueel is.
Gastsolist bij Sofaya was altsaxofonist en klarinettist Michael Moore, die in het verleden veel heeft samengewerkt met een andere blanke Zuid-Afrikaan, Sean Bergin. Bij de eerste ‘luister’set van Sofaya viel hij nauwelijks op, alsof hij het negende lid van de band was. Hij vertelde dat hij deze avond als vanouds voor een volledige verrassing stond. Hij had een paar korte blazersarrangementen bij zich en kreeg verder, net als het publiek, ter plekke te horen wat er in spe was. Niks nieuws, gezien hij nog steeds met ICP optreedt en speelt (en speelde) en met eenieder die betekenis had (heeft) in de hedendaagse geïmproviseerde muziek.
Volgende estafette is een tweede set van ‘het freejazz-cocktail-trio voor een avond’ Mo van der Does, Wilbert de Joode en Giacomo Camilletti, zodat het podium in de zaal kan worden klaargezet voor het duo Sanem Kalfa-Herman Fraanje.
Kalfa was eerder dit jaar artist in focus bij North Sea Round Town, ook onder de vleugels van SITP. Zoals Lucija Gregov elke millimeter van haar instrument benut, haalt Kalfa haar vocale klanken uit alle holtes, vaten en uithoeken van haar lichaam. Ze kent Harmen Fraanje van eerdere samenwerkingen, maar ze vertoeven zelden als duo op het podium. Fraanje is onder andere bekend van de samenwerking met Ernst Reijseger. Zo is hij te horen op enkele composities van Reijseger voor Werner Herzog film-scores.
In de aankondiging wordt gesproken over geïmproviseerde verrassingen en intieme deuntjes, maar het zijn eerder de Herzog-landschappen die een associatie oproepen. Of omgekeerd: de klanken roepen associaties op met de uitgestrekte en overweldigende natuur.
Het is opbeurend om te zien dat vrije improvisatie nog steeds vermengt met alle hedendaagse trends en daardoor vernieuwt. Het blijft een van de meest avontuurlijke muziekvormen en op deze zaterdagavond toont SITP met Interplanetary Night dat het ook nog dansplezier kan opleveren.
MONICA RIJPMA
Foto’s ERIC VAN NIEUWLAND
INTERPLANETARY NIGHT
Space is the Place
Bimhuis Amsterdam, 9 december ’23
Lucija Gregov – cello solo
Mo van der Does Trio
Mo van der Does – altsaxofoon
Wilbert de Joode – contrabas
Giacomo Camilletti – slagwerk
Sofaya
Diana Dzhabbar – altsaxofoon
Natalio Sued – tenorsaxofoon
James McClure – trompet
Lezaam Beets – trombone
Christian Chandler – trombone
Marta Warelis – piano
Zenzele Mthembu-Salter – contrabas en basgitaar
Joao Guerra – slagwerk
Gast
Michael Moore – altsaxofoon en klarinet
Duo Kalfa/Fraanje
Sanem Kalfa – zang
Harmen Fraanje – piano
