Het festival Stranger Than Paranoia voldoet al 26 jaar aan een handvol zelf opgelegde criteria. Een ervan is dat oprichter, organisator en programmeur Paul van Kemenade zelf als musicus op de openingsavond aanwezig is. Een ander uitgangspunt is de uitdrukkelijke ‘opdracht’ om per festivalavond drie totaal verschillende optredens te programmeren. Dit laatste element kwam op de openingsavond volledig tot zijn recht.
Met concerten van MixMonk, Picatrix en een latin-big band van Michiel Braam had je het bijna niet diverser kunnen bedenken. In die zin was de openingsavond zowel op papier als in de uitwerking, volledig geslaagd. Kleine domper voor de ware Van Kemenadefan was wellicht dat hij nu als spreekstalmeester optrad – wat hem vrijwel evengoed afging als de wereld verbeteren op zijn altsaxofoon – en zijn muzikantschap voor een dag later bewaarde.
Reden daarvan was dat hij Picatrix, een trio met Greetje Bijma, Nora Mulder en Mary Oliver per se in de 27e editie van Stranger Than Paranoia opgenomen wilde zien. Omdat Mary Oliver alleen maar deze ene avond kon, ‘offerde’ Paul van Kemenade zich op en maakte hij plaats voor Picatrix.
Het trio kweet zich voorbeeldig van zijn taak. Pianiste Mulder, vocaliste Bijma en violiste Oliver trekken zich niets aan van hedendaagse muzikale grillen, zij musiceren zoals zij dat altijd al deden en dat betekent in de praktijk dat je zelden een hofje ziet dat zo vrij met elkaar en met muzikaal materiaal omgaat. Van Greetje Bijma is bekend dat zij vocaal ongrijpbaar is. Het is nog altijd verbazingwekkend hoe zij steeds weer nieuwe krochten in haar stem ontdekt.
De combinatie stem, viool en piano mengt aan de ene kant wonderwel en wringt en schuurt aan de andere zijde. Gelukkig maar. Greetje Bijma’s stem mengt naadloos en unisono met de altviool van Mary Oliver. De stemkunstenares is daarbij een manifeste persoonlijkheid op het podium. Toen zij het krassen van een kraai inzette – de opmaat voor I Know Why The Caged Bird Sings, de op muziek gezette (gedeeltelijke) autobiografie van schrijfster/dichteres Maya Angelou – fladderde zij met weidse armgebaren over het podium.
Maar Greetje Bijma zou in deze bezetting Bijma niet kunnen zijn zonder Nora Mulder en Mary Oliver. De zangeres maakt nogal eens een oneigenlijk gebruik van haar instrument, haar stem. En dat doen de anderen ook. Wat geeft het avontuur als Nora Mulder met haar handen vaker binnenin de piano vertoeft dan op het klavier. En als Mary Oliver niet overdwars de snaren van haar violen strijkt, maar in de lengterichting. Het is een ware opluchting, telkens die vlucht naar vrijheid, telkens dat losbreken uit kaders. Het geeft het dagelijks leven nieuwe kleuren.
Vrijheid om buiten grenzen te treden ging bij Picatrix samen met romantische melodietjes, kinderliedjes, een vals Schots volksdansje waarin Greetje Bijma bloemetjes plukte en haar pompende, blote linkervoet ook nog eens het ritme neerlegde. Improvisatiemuziek naar de letter van een wet die voor vrije geesten niet geldt. En dus wetteloos aan den volke werd opgediend.
Het trio MixMonk begon deze avond aan het voorlaatste concert van een tournee. Dat ving impressionistisch aan, met pianist Bram De Looze die zoekend over het klavier schuifelde. Maar in het volgende stuk, MixMonk, gaf het trio gas en speelde het zwaar op de tel; kleine, felle patronen, met slagwerker Joey Baron die er meteen mee op stoom kwam. MixMonk hanteert het concept ‘half Thelonious Monk, half eigen werk’. Dat kwam er deze avond volop uit. Waarbij het opviel dat het eigen werk zeker niet onderdeed bij dat van Monk. Al was er een prachtige ballad van deze legende, die tenorsaxofonist Robin Verheyen grotendeels blies terwijl hij op zijn hurken naast het slagwerk zat. Rijke ornamentjes legde hij aan, waarbij de pracht van de tenorsaxofoon helemaal open bloeide.
Hoogtepunt van het optreden was Fifty Fifty van De Looze, een stuk dat nergens de snelweg opzocht, maar klankexperimenten uitbuitte. Robin Verheyen verwisselde zijn tenorsaxofoon voor de sopraan, hetgeen uitmondde in een vrije improvisatie. Stug en weerbarstig, maar vooral spannend. Om dan op aangeven van Joey Baron weer te verzinken in verstilde schoonheid, gevuld met kleine geluiden. Die schoonheid kenmerkte het gehele concert, dat als enige kritiekpunt zou kunnen hebben dat hard labeur achterwege werd gelaten. Het zal zeker een keuze zijn geweest van deze drie fantastische musici, maar deze recensent had in zijn vuistje gelachen als er vaker drumstokken door de ruimte hadden gevlogen.
De openingsavond van Stranger Than Paranoia werd afgesloten met een nieuw project van de Nijmeegse pianist/componist Michiel Braam: El XYZ de Son Bent Braam. Het is een bewerking van The XYZ of Bik Bent Braam, dat Michiel in 1995 schreef. Dat XYZ staat voor de 26 letters van het alfabet, die Braam benutte om er een 26-delige suite van te creëren. Nu in zijn geheel gezet op latin-jazz, een van de liefdes van de componist.
Die losse alfabetletters waren soms dol en dwaas. Ze stonden bijvoorbeeld voor de delen Blijheid, Hoogtevrees, Gekkie, Luiluierluist, Welpjes en Tragedie op de kermis. Die titels waren versluierde naamgevingen, want de muziek van El XYZ de Son Bent Braam was bloedserieus. Met vier rietblazers, vier koperblazers, drie percussionisten, een contrabassist en Michiel Braam zelf op de piano werd keihard gewerkt. Ruim anderhalf uur zag je de musici, die toch niet van de minste categorie waren, zwoegen op de doorwrochte partituur. Ingebed in de krachtige, alles overheersende ritmes van latin-muziek en vrije improvisaties van diverse orkestleden.
El XYZ de Son Bent Braam is een prachtproject, waarmee Michiel Braam in het nieuwe jaar wil gaan toeren. Het zal dan zeker beter uit de verf komen dan op Stranger Than Paranoia, want de duur van het werk is absoluut niet geschikt voor festivals. In Tilburg was het geprogrammeerd na twee concerten en als je dan het publiek nog een avondvullend werk als El XYZ de Son Bent Braam in de maag splitst, dan is het toch niet vreemd dat een deel ervan gaat lopen.
Niettemin waren zij die gebleven waren dolenthousiast over deze latijnse vloedgolf. Uiteraard natuurlijk, want alleen al de inspanningen van de dertien musici rechtvaardigden een staande ovatie. Om over de gestructureerde muziek maar te zwijgen.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA KESSELS
OPENING STRANGER THAN PARANOIA 2019
Paradox Tilburg, 23 december ’19
MIXMONK
Robin Verheyen – tenor- en sopraansaxofoon
Bram De Looze – piano
Joey Baron – slagwerk
PICATRIX
Greetje Bijma – zang
Mary Oliver – viool en altviool
Nora Mulder – piano
El XYZ DE SON BENT BRAAM
Michiel Braam – piano, compositie en leider
Bart van der Putten – altsaxofoon
Efraim Trujillo – sopraansaxofoon, klarinet, fluit
Frank Nielander – tenor- en sopraansaxofoon
Jesse Schilderink – tenorsaxofoon, klarinet
Angelo Verploegen – trompet
Joël Botma – trompet
Jeroen Verberne – trombone
Ilja Reijngoud – trombone
André Groen – percussie
Danny Rombout – percussie
Martin Gort – percussie
Aty de Windt – babybas
www. stranger than paranoia . nl