De dichteres en schrijfster Carina van der Walt, woonachtig in Tilburg, maar afkomstig uit Zuid-Afrika, heeft vier typografische improvisaties geschreven, geïnspireerd door de Vlaamse dichter Paul van Ostaijen. ‘4 natuurelemente: VUUR, AARDE, WATER,LUG’ is de titel van haar project waarmee ze de angstaanjagende gevolgen van de klimaatcrisis aan de orde stelt. De Zuid-Afrikaanse pianiste en componiste Mart-Marie Snyman schreef er muziek bij. Een uitzonderlijk project, dat raakvlakken heeft met jazz en met nog veel meer muzieksoorten. Wie kan er beter over vertellen dan Carina van der Walt?
Paul van Ostaijen was een Vlaamse dichter en prozaschrijver. Hij werd op 22 februari in Antwerpen geboren als het jongste kind van een vader uit Steenbergen en een Belgische moeder. Tijdens de Eerste Wereldoorlog trad hij naar voren als een linkse flamingant die – naar de mening van de machthebbers – opruiende geschriften de wereld inzond. Rond 1921 publiceerde hij het filmscenario De bankroet jazz, volledig gebaseerd op de dadakunst die in die jaren opgang maakte. Enkele jaren voor zijn dood in 1928 ging hij zich bezig houden met ‘de zuivere lyriek’, pure klankpoëzie zonder bijbedoelingen. Hij vond dat een gedicht autonoom moest zijn, los van de werkelijkheid en de emoties van de maker.
Carina van der Walt is een grote fan van Van Ostaijen. Zij probeerde eerder enkele pagina’s uit Van Ostaijens dichtbundel Bezette Stad (1921) in het Afrikaans te vertalen. Het lukte haar niet. Deels vanwege de ingewikkelde grafische bladspiegel die meerdere leesmogelijkheden creëert; deels vanwege de historische achtergrond van Van Ostaijen, die levensvreemd is voor Zuid-Afrikanen. Weinig Zuid-Afrikanen zijn zich bewust van de bezetting van Antwerpen tijdens de Eerste Wereldoorlog, die het hoofdthema is van Bezette Stad.
Het lukte Carina van der Walt poëtische verbanden te leggen tussen enkele pagina’s uit deze bundel en de land art (landkunst) van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Strijdom van der Merwe. Een bijzonder gewaagde onderneming. Eerder dit jaar woonde ze in het Letterenhuis van Antwerpen de tentoonstelling Boem Paukeslag, Bezette Stad 100! over Van Ostaijens werk bij. De ingesproken en bewegende woorden op de typografische pagina’s in die expositie kregen voor haar nieuw leven.
Tegelijk met het afronden van haar eigen dichtbundel Landluisteraar, afgelopen jaar, kwam de wereldwijde discussie over klimaatverandering op gang. Carina van der Walt realiseerde zich dat de verschillende betekenislagen onderliggend aan Landluisteraar (2021) alles te maken hebben met de vier natuurelementen die elk een rol spelen bij klimaatverandering. Dit thema kennen Zuid-Afrikanen goed. In Zuid-Afrika hebben ze vooral te maken met droogte en verwoestende branden. Van der Walt schreef tussen juni en november 2021 vier ritmische typografieën als uitvloeisel van Landluisteraar. Het werd de serie 4 natuurelemente: VUUR, AARDE, WATER, LUG. De typografieën vertonen sterke gelijkenis met die van Paul van Ostaijen. Ze vroeg haar landgenote Mart-Marie Snyman er composities bij te maken.
Het uitzonderlijke aan Mart-Marie Snyman is dat ze vloeiend in verschillende stijlen kan componeren. Ze huivert niet om jazz, contemporaine-, animatie- en filmmuziek te combineren. Zo daagt ze de grenzen van haar piano uit. Snyman ontwikkelde gaandeweg door haar carrière een gevoel voor poëzie. Toen ze gevraagd werd muziek te combineren bij een gedicht in Van der Walts bundel, brak de zon voor hen beiden door. Samenwerking was een logisch vervolg.
Samen tastten Snyman en Van der Walt de grenzen van poëzie en muziek af. De serie sluit aan op de zichtbare klimaatveranderingen. Behalve voor deze snelle veranderingen die zeer verontrustend zijn, putte Van der Walt haar inspiratie dus ook uit Bezette Stad en de angst van de jonge Van Ostaijen tijdens het bombardement van Antwerpen in de nacht van 24 op 25 augustus 1914. Uitgedrukt in de bundel Bezette Stad van circa 135 pagina’s. De huidige veranderingen in de natuur zijn even angstaanjagend. Onze aarde lijdt. We leven één minuut voor twaalf.
Volgens Snyman was het gemakkelijk om de muziek bij VUUR te componeren, want het onderliggende gevoel in de tekst is angst. “Angst is intuïtief en daarom is er iets makkelijker mee te werken dan met andere emoties”, verklaarde ze begin augustus. De compositie werd geen jazz, “want jazzmuziek is vaak veel te vrolijk voor een wereld die in brand staat. Ik koos voor elektronische jazz.” Haar muziek past bij NU-jazz die in de late jaren negentig van de vorige eeuw ontstond. In Zuid-Afrika typeren branden het veranderende klimaat. VUUR was voor Snyman ook beginnersgeluk, want de tekst was kort genoeg om mee te experimenteren. Deze compositie bestaat uit meerdere lagen. “Toch heb ik er in totaal 35 uren aaneen aan gewerkt. Ik ben heel trots op het eindresultaat.”
De stemartiest bij VUUR is Stefan van Zyl, de buurman van Snyman. Behalve buurman is Van Zyl onder andere ook taaladviseur bij het Ministerie van Hoger Onderwijs en taalonderzoeker en -schrijver bij het Virtuele Instituut voor Afrikaans (VivA) in Zuid-Afrika. Peter Auret zorgde voor de nabewerking (post production). Hij is de jazzdrummer van het Charl du Plessis Trio dat nog vóór Covid-19 op tournee was door Zwitserland. In 2014 en 2020 heeft Auret de South African Music Award (SAMA) ontvangen als beste geluidstechnicus. Snyman beschrijft Auret als ‘de beste muziekproducent’ in Zuid-Afrika.
VUUR is via een QR-code het slotakkoord van Landluisteraar en tegelijkertijd ook het openingsakkoord van een nieuw soort abstractie in zowel de muziek als de Afrikaanstalige poëzie.
AARDE is een tweede ritmische typografie in de lijn van Bezette Stad. De overzichtstentoonstelling Boem Paukeslag, Bezette Stad 100! toonde Van Ostaijens invloed op de concrete poëzie van de vroege twintigste eeuw. Nu geeft zij effect op de Afrikaanstalige poëzie begin eenentwintigste eeuw. Het gaat in deze compositie wederom niet over angst in bezettings- en oorlogstijd, maar over verbondenheid met de aarde en een slopende angst voor toenemende droogte.
Snyman gebruikte als start een Sotho-lied dat vaak tijdens het werk gezongen wordt. Het is een echte Zuid-Afrikaanse melodie die als een gospel begrepen kan worden, met woorden als ‘God, zij ons genadig’. De harmonieën op de piano zijn beïnvloed door Afrikaritmes. Er zijn twee ‘loops’ met drums in AARDE, waarvan de dominerende echt Zuid-Afrikaans is en de andere de componist herinnert aan haar tijd in Marokko.
“Ik heb ook natuurlijke elementen als percussie gebruikt zoals brekende bladeren, boombast en steentjes die ik tegen elkaar wreef. Mijn inspiratie voor AARDE was mijn eigen aarde, dus Afrika, en welke ritmes dit continent vertegenwoordigen. Ik wilde persé organisch werken. Vandaar het minimale aantal elektronische geluiden.”
De tekst van AARDE is veel langer dan van VUUR en de compositie was ingewikkelder. Het heeft ook veel meer tijd gekost. Er zijn bijvoorbeeld 22 sporen met instrumenten die op verschillende tijden opgenomen zijn. Deze 22 sporen werden uit 507 geluiden gekozen waarvan een handjevol op Snymans synthesizer gemengd werden. “Het was heerlijk om te doen. Het proces was volkomen vrij”, zegt ze. De ingesproken stem is heel gepast van Snymans moeder Mariette, een freelance journalist. Ze verzorgt wekelijks een podcast-serie over geestelijke gezondheid, relaties en persoonlijke groei. Auret was ook nu verantwoordelijk voor de geluidstechniek.
De derde ritmische typografie symboliseert de kracht van WATER. Snyman is impressionistisch aan de slag gegaan en heeft WATER vooral op haar Kawai-vleugel gecomponeerd. Ze probeerde zeer vloeiende improvisaties in patronen te creëren, hoewel vloeiend water niet voorspelbaar is. Daarom trachtte ze ook de onvoorspelbaarheid van water te vangen door gehoor te geven aan extra onheilspellende klanken op haar synthesizer. Veel water kan beangstigend zijn en kan verwoesten, terwijl het mooi is. “Daarom heb ik fraaie melodielijnen toegevoegd”, verduidelijkt Snyman.
Percussie suggereert het geluid van water, waarmee wordt afgeweken van de handelwijze bij VUUR en AARDE. Deze compositie is de eerste waarin het natuurelement zelf opklinkt. Auret wilde met iets anders spelen, Snyman wilde contrast hebben. Samen hebben ze heel pertinent, bij wijze van uitzondering, gekozen voor het geluid van vallende druppels. Water wordt ook als instrument gebruikt, waarvan de klank op een gegeven moment uitloopt in een crescendo. Het dreigende onheil en de angst die een overstroming met zich meebrengt wordt erdoor vergroot.
De druppels zijn zo gepositioneerd dat ze de angst voor water vermenigvuldigen, maar tegelijkertijd ook als een vloeiende, onbedwingbare swing functioneren: panta rhei (alles stroomt)! De effecten zijn duidelijk hoorbaar bij de gedempte stem van Van Zyl, die klinkt alsof er onderwater gesproken wordt.
“Ik heb veel open akkoorden gebruikt die aansluiting vinden bij de open lucht. Lucht is overal om ons heen. Dat effect probeerde ik te vangen. De compositie 4 natuurelemente: LUG is gevoelsmatig gelukkiger dan de andere, ook vanwege de luchtballon waarmee je naar boven gaat. Je stijg op en kijk af naar de aarde”, vertelt Snyman.
Voor het knetterende geluid van het vuur dat in de luchtballon geblazen wordt, heeft Snyman een marimba-syntheffect gebruikt. “De effecten op mijn synthesizer zijn doelbewust gekozen als geluiden die in de lucht blijven hangen”, aldus Snyman. De angst van dieren voor het geluid van vuur werd niet met hun eigen geluiden ingepast in de compositie, maar wordt vertolkt door muziek. Zij is rustig in een vierkwartsmaat geschreven, maar aan het eind is er een kleine jazzachtige wals ingebracht – alleen met piano. Het gevoel van een vredige zondagmiddag klinkt door in de muziek bij het woord ‘Paternoster’. We ademen, we spelen, we bidden, we leven. Spel wordt uitgedrukt met de toevoeging van een speels ritme. Met open klanken en majeur-akkoorden komt de cyclus van het hele leven in de muziek van LUG langs.
Vanwege het voortdurend uitvallen van de elektriciteit in Pretoria kostte het opnemen van Mariette Snymans stem bij deze laatste compositie veel tijd. Dat gold ook voor de technische bewerking door Snyman en Auret in de middernachtelijke uren. Het uithoudingsvermogen van zowel de componist als de stemartiest en de geluidstechnicus werd behoorlijk getest om dit product in zijn geheel af te kunnen ronden.
Tussen de verwoestende kracht van vuur aan het begin en de speelse erotiek in de lucht aan het einde, nam de angst gestaag af om in een gebed boven een bed te eindigen. In het geheel is 4 natuurelemente: VUUR, AARDE, WATER, LUG een fascinerend poëzie- en muziekproject. Het overschrijdt grenzen. Zonder de belangeloze inzet van vijf begeesterde poëzie- en muziekliefhebbers aan weerskanten van de evenaar zou het niet mogelijk zijn geweest zo iets voor elkaar te krijgen.
CARINA VAN DER WALT (i.s.m. Rinus van der Heijden)
Ronduit poëtisch in zowel geluiden als tekstueel, dit geheel van de vier natuurelementen. Origineel zoals alle natuurelementen duidelijk hoorbaar en zichtbaar (wat minder, schermpje te klein om goed te kunnen lezen ) ons fascineren. Het einde richting en in het Paternoster had wat mij betreft een muzikaal langer uitvloeiend geheel mogen zijn.
Inderdaad knappe prestatie van twee samenwerkende artiesten.