Het Holland Festival heeft – wederom – een mooie zet gedaan door de muziek van twee ogenschijnlijk verschillende culturen aan elkaar te koppelen. Maar zijn die culturen onderling wel zo verschillend? Syrië en Armenië vergleden in ‘Gurdfjieff Ensemble meets Hewar’ onmerkbaar in elkaars cultuur. En wat vooral ook opviel waren de improvisaties waarvan beide gezelschappen zich bedienden.
Dat Hewar graag snoept van improvisaties, toonde het eerder al tijdens dit Holland Festival, toen leden van het kwartet optraden met het Metropole Orkest in het programma ‘Metropole Orkest en leden van de Syrian Big Band’. De Syriërs mengen hun Arabische, eigen muziek met westerse klassieke muziek en jazz. Dat levert een intrigerende smeltkroes op, waarbij de invloeden uit de van zichzelf overheersende westerse muziekcultuur duidelijk hoorbaar zijn. Het Gurdjieff Ensemble echter improviseert ook, al zijn die inspanningen minder goed te onderkennen omdat ze zijn ingebed in de Armeense volksmuziek.
COMPONIST GURDJIEFF
Het Gurdjieff Ensemble is vernoemd naar componist Georges Ivanovich Gurdjieff, die leefde van 1866 tot 1949. Hij werd geboren in de Griekse wijk van de Armeense stad Gjoemri. Invloeden van Griekse volksmuziek zijn vaak in zijn ruim driehonderd composities terug te horen. Daarin laat hij de uitvoerders gedeeltelijk vrij om zijn muziek naar eigen inzicht te interpreteren. Maar wat behoorlijke accenten plaatst in de compositietechniek van Gurdjieff zijn de invloeden van Russische en Centraal-Aziatische volks- en religieuze muziek. Het Gurdjieff Ensemble nu, heeft zich tot doel gesteld de muziek van zijn naamgever terug te laten keren in de moederschoot van de Armeense cultuur. Daarvoor zijn in de tussenstukken van Gurdjieffs composities, improvisaties onontbeerlijk.
Gedurende deze concertavond was je daar herhaaldelijk getuige van. Waarbij zich onmiddellijk de vraag aandiende of improvisaties binnen muziek afhankelijk zijn van de culturen waarbinnen ze worden uitgevoerd. Die van Hewar hebben rechtstreekse lijnen met improvisatoren in de jazz, die van het Gurdjieff Ensemble zijn vaak verbindende elementen tussen de diverse delen van genoteerde muziek. Wat hen bindt is de vrijgevochten herkenbaarheid.
Een vrijwel uitverkochte grote zaal van Muziekgebouw aan ’t IJ raakte uitzinnig enthousiast over de vaak waaghalzerige uitvoeringen van Syrische en Armeense muziek. En leefde vanzelf toe naar de vermenging ervan. Dat gebeurde voor het eerst deze avond in Fantasy in Three Caracters van de Syrische klarinettist/componist Kinan Azmeh. Hij liet de eer aan de Armeniërs om het stuk door fluitisten en percussionisten te openen om daarna het gehele Gurdjieff Ensemble te laten aansluiten. Terwijl Hewar nog even wachtte, gleed het kwartet door de zang van Dima Orsho toch op kousenvoeten het stuk in. Adembenemend was een korte samenspraak tussen viool en kemenche. Meer was in feite niet nodig om van deze Fantasy een zeldzaam moment te maken.
FEL KLINKEND
Speciaal voor dit concert had de Armeense componist Tigran Mansurjan Tun Ari geschreven. Belletjesinstrumenten effenden het terrein voor de fel klinkende zurna (Armeense fluit), waarbij je je niet aan de indruk kon onttrekken dat deze muziek was afgeleid van Griekse volksmuziek. Om even daarna te overwegen of zij ook niet erg leek op Bedoeïnenmuziek. Hoewel je daar dan direct bij moest aantekenen dat die zich over het algemeen wel wat rustiger houdt.
Over rust gesproken: in het openingsstuk van dit bijzondere concert, Hewar-Suite, werd verstilling tot leven gewekt. Daarvoor tekenden de klarinet van Kinan Azmeh en de stemimprovisatie van Dima Orsho. Om als vanzelf ruimte te verlenen aan een geplukte cello, die percussief een samenspel aanging met de ritmisch aangetikte kleppen van de klarinet. Over improvisatie gesproken! Deze Hewar-Suite klonk op en verzonk aan het einde weer in het ongrijpbare begrip dat wij eeuwigheid noemen.
En weer was er improvisatie, nu volop en dwingend in Ishtar – The Transcendent. Zangeres/componiste Dima Orsho schreef het stuk als een trilogie. Hier werd deel drie, The Greater Mother over de godin Ishtar verklankt. Hoewel Ishtar is gebouwd op mystieke gronden, was het voor de componiste vooral een onderzoeksproject, omdat zij de rol van de moeder in barokaria’s en Arabische liederen onder de loep nam. In The Greater Mother moest een lange solo op de ney (Arabische fluit) het afleggen tegen de stemkunst van Dima Orsho. Haar improvisatie was ongekend: loepzuiver en pijlsnel met een ongelooflijke timing creëerde zij ruimte om het hele orkest voor de laatste maal nog eens ongenadig te laten uithalen.
LIEFDEVOL
Kun Ari beleefde deze avond de wereldpremière, dat deed ook Kharej al-Sirb van Issam Rafea, een van de oprichters van Hewar. De openingsnoten vormen een verbond tussen Syrië en Armenië: (De Perzische) viool en (de Armeense) kanun (snareninstrument dat sterk doet denken aan de cymbalon van gipsy’s, rvdh) namen elkaar liefdevol bij de hand; omzichtig sloot de rest van de musici hierbij aan. De klarinet slingerde zich kort nadien als een liaan door de muziek. Zijn groeilust leidde naar opgewondenheid. Toen de viool buiten zinnen raakte, zag je de Armeense musici vriendelijk lachen. Krachtige percussie van de Armeniërs bracht de verschillende muzikale grondslagen weer in balans.
Syrië en Armenië, landen waar oorlog deel uitmaakt van het dagelijks bestaan. Armenië wordt bedreigd door Azerbeidzjan, dat het land wil elimineren, Syrië is verwikkeld in een burgeroorlog die zijn gelijke niet kent en al vijfhonderdduizend doden heeft geëist. Plus vier miljoen mensen die het land zijn ontvlucht en hun heil zoeken in het weinig gastvrije Europa. In beide landen is weinig waar hoop uit kan worden geput, behalve muziek. Zoals in Zuid-Amerikaanse landen in de vorige eeuw bevrijdingsmuziek wortel schoot – waaruit bijvoorbeeld het Liberation Music Orchestra van Charlie Haden ontstond – is in deze Arabische oorlogsgebieden muziek het enige handvat waaraan mentale kracht kan worden ontleend.
BOODSCHAPPER
Zo ervaren Syriërs en Armeniërs dit en zo deden dat ook hun afgevaardigden die op uitnodiging van het Holland Festival dit prachtige concert in Nederland kwamen brengen. Want behalve hun muziek als ontspanningsfactor waren zij ook boodschapper: ‘Rijke en gelukkige westerse mensen, luister naar ons en houd ons na afloop van dit concert in gedachten. Denk asjeblief nog eens aan onze muziek die vredesboodschapper wil zijn en het stemgeluid van ons hele volk vertegenwoordigt’.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Foto’s GEMMA VAN DER HEYDEN
Holland Festival
Gurdjieff Ensemble meets Hewar
Muziekgebouw aan ’t IJ Amsterdam, 22 juni ’18
Gurdjieff Ensemble – Armenië
Emmanuel Hovhannisyan– duduk, pku, zuma
Armen Ayvazyan– kemenche
Avag Margaryan– pogh, zuma
Aramayis Nikoghosyan– ud, bel
Davit Avagyan– tar
Mesrop Khalatyan– dap, kshots, burvar
Vladimir Papikyan– zang, santur
Meri Vardanyan– kanun
Norayr Gapoyan– duduk, bas-duduk
Eduard Harutyunyan– timbuk, cimbalen
Hewar – Syrië
Kinan Azmeh– klarinet
Dima Orsho– zang
Jasser Hay-Youssef– viool, viola d’amore
Basilius Alawad– cello
