Zou er iemand zo gek zijn om een muziekfestival te organiseren waarvan je weet dat de groep liefhebbers daarvan heel klein is? Jazz is al lang geen muziek meer voor de massa en het aantal mensen dat daarbinnen de avant-garde omarmt, is weer een stuk kleiner. Maar een festival voor iets dat nog exclusiever is: de avant-garde van de avant-garde, zeg het bovenste topje van de ijsberg? Ja, zo iemand is er.
Programmeur Tim Sprangers maakt zich sterk voor dat topje, waarbij hij dat breder maakt door het niet alleen in jazz, maar ook in elke andere improvisatievorm van wereld-, klassieke- en elektronische muziek te zoeken. Dat is niet alleen moedig en verdienstelijk, maar ook belangrijk. Want wat daar aan die top gebeurt, sijpelt uiteindelijk toch naar beneden en dat heeft de gemeente Den Bosch, die dit initiatief ruimhartig steunt, ook begrepen.
Dit festival heet Present en duurt drie dagen. Niet achter elkaar, maar met maanden ertussen. November vorig jaar was de eerste dag, in januari de tweede en nu de laatste dag in de voor zulke muziek ideale Toonzaal van Den Bosch.
De Toonzaal in de voormalige synagoge heeft een prachtig orgel en dat maakte het mogelijk om de avond te openen met het duo Tabula Sonurum Organum. Bart van Dongen, de stadscomponist van Den Bosch, bespeelde boven de zaal het sonore orgel en Gonçalo Almeida vulde dat op het podium met zijn contrabas in- en aan. Van Dongen liet het orgel zachtjes zoemen, waarbij het continue geluid langzaam van volume en frequentie veranderde.
Aan het orgel was enige elektronica toegevoegd en aan de bas op het podium iets meer. Het geluid had veel weg van een groep bijen rondom hun korf waarbij de gestreken bas, af en toe afgewisseld met korte stukken pizzicato, zo maar in melodische stukjes kon overgaan. Het is muziek die geen houvast biedt, maar zonder te weten waar je terecht komt je wel naar binnen zuigt en je in een donkere en onheilspellende ruimte voert.
Hoornist en kornettist Morris Kliphuis begaf zich in een vergelijkbaar domein. Dat wil zeggen het domein van sound en gevoel, maar dan opener, vrolijker en met een optimistisch gevoel. Kliphuis komt uit de jazztraditie en dat is hoorbaar. Grommen en zoemen kon hij net als Van Dongen, maar dan op kornet. Met de kornet, kleiner en wendbaarder dan de trompet, werden zachte en harde geluiden tot een intrigerende sound gekneed, waarbij je werd meegevoerd in het universum van Kliphuis.
Op de hoorn, zijn primaire instrument, bleef hij veel meer in de traditie van het klassieke hoorngeluid. Heel anders dan op kornet, maar supermooi en romantisch, dat hij liet samenvallen met elektronische loops van kornet en claves. Met de hoorn vormde die loops een sound als van een big band, waarbij de hoorn van Kliphuis de solist is. Terug naar de kornet speelde hij een intrigerende solo in het laagste register en liet hij zijn improvisatie van twintig minuten eindigen door de elektronica als vallende waterdruppels een verbinding te laten aangaan met glasheldere kornetnoten.
Pianist Marta Warelis en zangkunstenaar Greetje Bijma hadden elkaar niet eerder gesproken en zagen elkaar voor hun optreden voor het eerst. Spontaner kan niet. Greetje is al meer dan veertig jaar een monument van improvisatie van zangkunst en voor veel vocalisten een ijkpunt, terwijl de Poolse Marta Warelis tegenwoordig vanuit Amsterdam bezig is met haar opmars naar de Nederlandse pianotop.
In het begin nam Greetje het initiatief, terwijl Marta met haar handen wat geluiden uit het binnenwerk van de vleugel haalde. Vermoedelijk deed ze dat om even te luisteren naar wat Greetje aan het doen was om daarmee haar eigen plan te trekken. En toen Marta op de pianokruk ging zitten gebeurde er iets magisch tussen beiden. Snel en imponerend vloeide hun muziek samen tot iets buitengewoon moois. Golvende notenreeksen van Marta en bizarre geluiden uit de strot van Greetje klonken als het resultaat van jarenlange samenwerking en haalden het beste van beiden naar boven.
“There is a little tiger in you”, riep Greetje spontaan toen Marta steeds wilder ging spelen. Greetje ging in het Engels teksten zingen en verhalen vertellen, en Marta bleek op de pianotoetsen een even goede verhalenverteller te zijn. Midden in hun optreden riep Greetje plotseling “I’m surprised”, stond op en trok Marta van haar kruk om haar een innige knuffel te geven. En niet alleen Greetje was ‘surprised’; iedereen was verrast over zo veel energie en intentie die kan ontstaan als musici elkaar in het hart treffen.
Na zo veel energie was het even wennen aan het geluidsonderzoek van de Belgische geluidskunstenaar en pianist Pak Yan Lau die met Lee Patterson een elektronische muur van geluiden opzette. Patterson speelde daarbij de bescheiden rol van fundamentbouwer, die met allerhande zelf gefabriceerde elektronica Lau de gelegenheid bood om haar gang te gaan. Het leverde een klankbouwwerk op van de met schaaltjes, stokjes, slingers en allerhande andere zooi geprepareerde piano en van uit wijnkistjes gemaakte elektronische tik-tok-pingel instrumenten. Geluidsonderzoek was het eigenlijk al lang niet meer. Het onderzoek had zijn doel bereikt. Het waren rustgevende klanken geworden om bij weg te dromen.
De optredens werden afgesloten door Hamraaz, een duo van de Iraanse Khordshid Dadbeh, die op de luitachtige tanbur en tar speelde en de Armeense Lucie Leaurain op de hobo-achtige doedoek en de dwarsfluit. Deze vrouwen speelden vrij traditionele wereldmuziek wat deze avond een vreemde eend in de bijt was. Er zat weinig avant-garde in, of het moet het samengaan van twee culturen zijn. Botsende culturen waren het niet, maar in het begin botste de muziek van beiden wel degelijk met elkaar. Toen men elkaar weer gevonden had bleef mooie muziek over, waar enig verdriet doorheen sijpelde.
Wat nog niet benoemd is was het pauze-optreden van Zea. Achter deze naam ging gitarist Arnold de Boer van The Ex schuil. De Boer speelde op zijn eenvoudige akoestische gitaar en zong mooie op muziek gezette teksten van onder andere Bert Schierbeek en de Surinaamse taalkundige Hein Eersel. Alle teksten werden in het Fries gezongen. Dat mocht omdat Arnold de Boer in Makkum is geboren.
Tekst en foto’s TOM BEETZ
FESTIVAL PRESENT #3
Willem Twee Toonzaal Den Bosch, 20 april 2024
Greetje Bijma– stem
Marta Warelis – piano
Lucie Leaurain – doedoek, dwarsfluit
Khordshid Dadbeh – tanbur, tar
Morris Kliphuis – hoorn, kornet
Bart van Dongen – orgel
Gonçalo Almeida – contrabas
Arnold de Boer – zang, gitaar
Pak Yan Lau – piano, elektronische tokkel- en strijkinstrumenten
Lee Patterson – elektronica
