Er wordt al jaren gespeculeerd en geanalyseerd hoe een aantal van de ruim elfhonderd composities die Johann Sebastian Bach schreef, tot stand zijn gekomen. De aanname dat de componist ze geheel improviserend aan papier en ganzenveer heeft toevertrouwd, krijgt steeds vastere voet aan de grond. Als je de zes ‘Cellosuites’ en de ‘Vioolpartita’s’ van Bach beluistert, kun je haast tot geen andere conclusie komen. De jazzliefhebber die ze voor het eerst hoort, is ervan overtuigd dat Yo-Yo Ma en Itzhak Perlman zich tot de improvisatiemuziek hebben bekeerd. Terwijl ze gewoon hun werk doen door de partituur te volgen.
Bach en improvisatie dus en dan is een lijntje tussen de barokcomponist en hedendaagse jazzmuziek snel gelegd. Trompettist Gerard Kleijn en tenor- en sopraansaxofonist Dick de Graaf hebben dat al eerder gedaan. Deze avond werd voor de zevende maal hun project Bach Reflections uitgevoerd. Niet meer zoals voorheen in het Bethaniënklooster, maar in de sacrale omgeving van het Orgelpark. Tussen zes daar vast opgestelde (kerk)orgels werden diverse werken van Bach gereconstrueerd, naar deze tijd gehaald en als basis gebruikt voor uitgebreide improvisaties. Het resultaat was meer dan verrassend, de avond werd een complete openbaring voor Bachvolgers en voor jazzliefhebbers. Ongetwijfeld is met de mengeling van publiek hetzelfde gebeurd als met het samenvoegen van oude muziek en hedendaagse gecomponeerde muziek: het is alsof het altijd zo heeft moeten zijn.
NIEUWJAARSCONCERT
3 x Bach = 2016 was als titel aan dit verlate Nieuwjaarsconcert meegegeven. Gerard Kleijn, Dick de Graaf en contrabassist Guus Bakker hadden drie gasten uitgenodigd: celliste Annie Tangberg, flamencogitarist Eric Vaarzon Morel en organist Hayo Boerema. De laatste had de avond niet sprekender kunnen openen. Op een van de monumentale orgels liet hij Bach’s Toccata in F (BWV 540) door het Orgelpark daveren. Huiveringwekkend zo mooi! Om de muziek van Bach er nog wat dieper in te wrijven, vertolkte Annie Tangberg uit Cellosuite nr. 4 het Preludium, Sarabande en Bourree 1 en 2. Teer en kwetsbaar, die ene cello in het licht van slechts één spot, maar stoer en onafwendbaar in de uitwerking van deze majestueuze muziek.
Eric Vaarzon Morel nam het volgende soloconcert voor zijn rekening, onder dezelfde spot. Zijn vertolking van Recuerdo was verstild, poëtisch en lyrisch. Het zo onstuimige temperament van de flamenco bleef hier áchter de snaren, tot aan de slotakkoorden. Toen vatte Vaarzon Morels gitaar vlam en kreeg de avond weer een andere wending.
De verbintenis tussen Bach en hedendaagse improvisatiemuziek was in handen gelegd van Dick de Graaf en Gerard Kleijn. De saxofonist sloot de eerste set af met twee stukken die waren gebaseerd op het werk van Bach, de trompettist sloot de tweede set én het concert op soortgelijke wijze. Maar eerst Dick de Graaf. Zijn bewerking van het Andante uit het Tweede Brandenburgs Concert (BWV 1047) had hij als titel meegegeven A Volonté, waarvan hij in de toelichting zei dat je dat hedendaagse kunt vertalen als ‘All you can eat’. Het stuk bevatte een prachtig één-tweetje van gitaar en contrabas, waarna sopraansax en trompet het thema lichtjes lieten opklinken. De cello sloot daar als een schaduw bescheiden achteraan. Heel even slechts, want toen de gitaar zich bij de cello vervoegde, ontstond er opnieuw een intensief duet.
FLUIT
Voor Past Tense, gebaseerd op de Bourree uit Bachs Eerste Suite voor Luit (BWV 996), had Dick de Graaf een fluit ter hand genomen en Gerard Kleijn zijn flugelhorn. Waarmee de laatste het thema van Bach imposant versluierde.
De tweede set begon met een intro op de galerij van het Orgelpark van Dick de Graaf op tenorsaxofoon. In de eerste set was Gerard Kleijn hem op trompet al voorgegaan. De Graafs korte rondgang op de galerij deed denken aan de live-uitvoeringen die sopraansaxofonist Jan Garbarek en het Hilliard Ensemble gaven van het middeleeuwse werk Officium; bewegend door de ruimte en daarmee de klank manipulerend. Deze avond was het Hilliard Ensemble niet aanwezig, maar wel Hayo Boerema die met een orgel de muziek opbouwde tot enorme proporties, nauw aansluitend bij de muzikale chique van het Orgelpark. En de compositie? Con Alma van jazztrompettist Dizzy Gillespie! Een van de hoogtepunten van de avond.
Annie Tangberg, Noorse van geboorte, had Nun Komm der Heiden (BWV 61) van Bach omgevormd in Folkefrelsar/Nunn Komm. Ze beschouwde het stuk als een hymne uit haar jeugd in Noorwegen. Daarom ging ze ook zingen en in duet met Gerard Kleijn. Een mooi opstapje voor een dubbel-improvisatie van gitaar en orgel, dat gewoonweg Improvisatie als titel had meegekregen.
VOLTALLIG
De twee werken van Gerard Kleijn die het concert besloten waren To B of Not To B en Von Brandenburg. Ze werden door het voltallige ensemble uitgevoerd. To B of Not To B had als basis de aria Bist Du Bei Mir uit het Notenbüchlein für Anna Magdalena Bach (BWV 508). Hier was heel duidelijk te horen hoe mooi je als improvisator kunt werken met de vrijere stukken van Johann Sebastian. De instrumenten knarsten en werden tegen elkaar afgezet, maar ook hier weer was sprake van een vorstelijke keuze. En smolten de klanken van musici uit 2016 organisch samen met die uit de barok. Von Brandenburg, afgeleid van de Polacca uit het Eerste Brandenburgs Concert (BWV 1046) was een jubelende finale. Saxofoon, trompet, gitaar, contrabas, cello en gitaar improviseerden dat het een lieve lust was, waar het orgel ragfijn onderdoor speelde. En Erik Vaarzon Morel de flamenco toch nog tot leven wekte door de slotklanken van dit imponerende ensemble naar onbereikbare hoogten te jagen.
Een avond derhalve om niet snel meer te vergeten. De verbinding die Dick de Graaf en Gerard Kleijn op allerlei manieren zoeken door op het oog niet bij elkaar passende muziek met elkaar te verbinden, is meer dan lovenswaardig. En dat het hen telkens lukt om daar volstrekt nieuwe wegen mee in te slaan is nóg meer bewonderenswaardig!
RINUS VAN DER HEIJDEN
beeld GEMMA VAN DER HEYDEN
3 x Bach = 2016
Orgelpark Amsterdam, 23 januari 2016
Gerard Kleijn – trompet en flugelhorn
Dick de Graaf – sopraan- en tenorsaxofoon, fluit
Guus Bakker – contrabas
Anne Tangberg – cello
Erik Vaarzon Morel – gitaar
Hayo Boerema – orgel
