Muziek uit de late Middeleeuwen en uit de Renaissance. Ruwweg gerekend van 1200 tot 1600. Voor die periode kreeg tenor- en sopraansaxofonist Jasper Blom een jaar of tien geleden grote belangstelling. Die interesse is nu de basis voor het project ‘Polyfonie van de Lage Landen’, dat deze week op tournee gaat en dat wordt verklankt door het Jasper Blom Quartet met als gast trompettist Bert Joris.
Johannes Ockeghem, Jacob Obrecht en Josquin Des Prez, het zijn geen namen waarbij jazzliefhebbers onmiddellijk zullen opveren. Misschien binnenkort wel, want voornoemde namen zijn enkele van de componisten uit de late Middeleeuwen en Renaissance, wier muziek Jasper Blom grondig heeft bestudeerd en waarmee hij het project Polyfonie van de Lage Landen heeft vorm gegeven. Het eerste concert van een tournee vindt op 18 november plaats in Maastricht.
Het idee voor het samenbrengen van oude muziek en hedendaagse jazz- en improvisatiemuziek spookt al lange tijd door het hoofd van initiatiefnemer Blom. “Ik heb op internet naar partituren gezocht. Ze troffen me zeer. In feite heb je het over westerse muziek vóór de barok. Voor mij werd die ontdekkingstocht op de een of andere manier exotisch. Musici raken vaak gefascineerd door een andere muziekstijl. Nogal eens vanwege het exotische ervan. Voor mij was dat bij Afrikaanse en Indiase muziek, waarmee ik me ook heb bezig gehouden. Het ontdekken van de middeleeuwse en renaissancemuziek was voor mij echter ook exotisch. Je raakt er zó mee aan de bakermat van de muziek zoals wij die nu kennen.”
ARS SUBTILIOR
Aan het einde van de veertiende eeuw ontstond de stroming Ars Subtilior, die werd gekenmerkt door complexe ritmes. “In de oude muziek was aanvankelijk sprake van monofone, eenstemmige gezangen. Daarna kwam de tweestemmigheid, dan de driestemmigheid. Met de Ars Subtilior wordt het hoogste punt bereikt. Het lijkt of de stemmen een onafhankelijk leven leiden. In de Middeleeuwen kwam driestemmige muziek niet of nauwelijks voor, later in de barok wel. Dat maakt een wereld van verschil. Die Ars Subtilior heb ik daarom intensief bestudeerd”, zegt Jasper Blom.
“Verder zijn er bepaalde melodieën en muzikale gangen die mij fascineren”, vervolgt hij. “Als stemmen steeds meer een eigen leven gaan leiden, krijg je hele bijzondere samenklanken. Dan hoor je dingen die je associeert met twintigste-eeuwse muziek. Uit de Lage Landen, de Nederlanden, kwamen in die tijd veel componisten. In hun ontwikkeling heeft de meerstemmigheid, de polyfonie, een grote rol gespeeld. Zo ben ik op mijn wens uitgekomen om met de oude polyfonie en de muziek van nú iets te gaan doen. In mijn muziek zit altijd een startpunt, een manier om mijn eigen werk te beïnvloeden. Ik ga in dit nieuwe project geen Ockeghem spelen. Het gaat mij om het effect van de stemmen en een bepaalde esthetiek van toen. Om die naar deze tijd te verplaatsen en daarmee mijn eigen repertoire te verrijken.”
Jasper Blom heeft er daarbij voor gekozen de muziek uit te voeren met zijn eigen kwartet: met gitarist Jesse van Ruller, contrabassist Frans van der Hoeven en slagwerker Martijn Vink. En met een tweede wens van hem: met de Vlaamse gastspeler Bert Joris. “Wij zijn allemaal bewonderaar van Bert. De taal van mijn kwartet is nogal harmonisch, iets wat je altijd terug hoort in het trompetspel van Bert. Zijn geluid kennen wij heel goed. Bert is niet voor niets tot in Amerika bekend om zijn arrangementen en vakmanschap. Hij is een absolute grootheid.” Woorden waaraan niet hoeft te worden getwijfeld, maar een grootheid is ook iemand dichterbij huis: Eric Vloeimans. “Ik heb Eric zeker niet over het hoofd gezien”, zegt Jasper Blom resoluut. “Maar eh… ik wil hem zeker niet te kort doen. Voor mij behoort hij tot een andere categorie. Bert en Eric vertoeven beiden op dezelfde hoogte, maar maken totaal andere muziek.”
POLYFONIE HERKENNEN
Muziek uit de Middeleeuwen en Renaissance en muziek anno nu. Hoe gaat dat klinken? “Je bedoelt of de polyfonie wordt herkend? Soms wel, dan weer niet. Misschien dat een toehoorder straks denkt: wat is daar nu polyfoon aan. Soms zit dat heel diep verborgen. Een driestemmige passage van Ockeghem bijvoorbeeld isoleer ik en bouw er een nieuw stuk omheen, dat een heel hippe sound oplevert. Een Frans wereldlijk lied uit de Renaissance, L’homme armé, werd toendertijd heel vaak gebruikt. Ik heb er een soort canonachtig arrangement van gemaakt. Verder is het wel muziek van het Jasper Blom Quartet, maar dan door een bepaald filter. Ik probeer de gitaar een polyfone functie mee te geven, alsof het de derde blazer is. Als je de drummer meetelt, hoor je vier- of vijfstemmige muziek.”
“Voor dit project houd ik wederom zelf de touwtjes in handen. Dat doe ik altijd zo. Zolang ik in alle eenzaamheid componeer, houd ik alles in eigen hand. In het repetitiehok ruil ik mijn mening met plezier in voor een andere. Ik heb wel te maken met vier andere personen en hun ‘input’. Als we gaan repeteren is de optelsom altijd samengesteld uit die ‘input’ en wat ik schrijf. Hoe we ons voorbereiden? Gewoon door te repeteren. Ik kom met bepaald materiaal en wat er vervolgens gebeurt is het resultaat van wat eenieder inbrengt.”
De Vlaamse Polyfonisten, zoals de Nederlandse en Vlaamse componisten werden genoemd, verenigden zich met name in Italië, waar grote geesten als Claudio Monteverdi en Carlo Gesualdo waren opgestaan – overigens zo’n vijftig tot honderd jaar later dan Ockeghem en Josquin des Prez. Zijn ook zij inspiratiebronnen voor Polyfonie van de Lage Landen? “Gesualdo komt wat later. Hij hanteerde een soort extreme polyfonie en chromatiek. Bovendien was hij heel tekstgebonden. Ik zou graag iets met hem doen, maar hij vormt een apart verhaal. Dat geldt ook voor Monteverdi. Het is een ontzettende puzzel om polyfone muziek om te zetten in improvisatiemateriaal. Je kunt niet alles wat je tegenkomt, zomaar gebruiken. Hoe moeilijker de polyfonie is, hoe moeilijker het improvisatievehikel is te vinden. Hoewel Gesualdo hoog op mijn lijst staat, heb ik me voorlopig even beperkt tot de Vlaamse polyfonisten. Wat op zich al een berg materiaal oplevert, waar je mee bekend moet raken. Ik ben nu bezig met muziek van Alexander Agricola, die leefde in de vijftiende eeuw.”
ANDERE KLEUR
Met de Vlaming Bert Joris in de gelederen, komen dan ook invloeden van Sweelinck, Schuyt en Verdonck voorbij? “Dat zijn conponisten die al tegen de barok aan zitten. Voor mij hebben zij een andere kleur. Om nog maar eens terug te komen op Ockeghem en de zijnen: ik ken hen wel een beetje, maar niet het merendeel van hun werk. Ik ben naar hen gaan luisteren en dan de stemmen helemaal gaan uitpluizen. Zo kom ik dan op een bepaalde melodie waarvan mijn gevoel zegt: wat mooi, dit mag worden verwoord. En stuit ik op bepaalde samenklanken die ik gebruik als springplank naar mijn eigen muziek. Laat ik het zo zeggen: ik bestudeer composities en probeer eruit te halen welke esthetische wereld er achter zit. Je vindt daarbij bepaalde melodieën die anders waren dan hoe ze uiteindelijk zijn opgeschreven. Bij elke ontwikkeling in kunststromingen, is altijd iets verloren gegaan. De komst van de barok was niet alleen een verrijking, maar ook iets van verlies van wat voorheen was.”
“Dat zie je bij jazz trouwens ook. Bepaalde klanken uit de jaren dertig van de vorige eeuw, werden in de bebop niet meer gebruikt. Je ziet dat als er iets verandert, er iets bij komt en soms ook wat af gaat. Een van de dingen die ik doe, is die verloren klanken terughalen. Hoe ik ze ontdek? Door echt in te zoomen op de compositie. En luisteren, luisteren, luisteren! Ik ga vaak uit van opnames van het Huelgas Ensemble van Paul van Nevel. Het Huelgas heeft veel prachtige muziek uitgebracht, die een groot gebied beslaat, zoals Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal. En ik ga af op partituren. Nu lijkt het wel of ik als een geschiedkundige aan het wroeten ben. Maar ik ben componist, wil me laten inspireren. Zoals ik al zei gebruik ik bepaalde ideeën als springplank. Dat kunnen een paar maten van Ockeghem zijn. Daar hoor je dan niets van terug in het eindresultaat. Ik probeer er speels mee om te gaan. Bovendien schrijf ik ook voor mijn eigen band. Ik kan daarbij niet aankomen met alleen maar letterlijke middeleeuwse muziek.”
De periode waardoor Jasper Blom zich heeft laten inspireren, beslaat vooral vocale muziek. Heeft hij er daarbij niet aan gedacht ook vocalisten uit te nodigen? Voor zijn laatste cd Audacity had hij immers Lilian Vieira en Ruben Hein uitgenodigd. “Ja, daar heb ik wel aan gedacht”, lacht hij, “maar daar ga ik niets over zeggen. Ik vind het heel leuk om met vocalisten te werken, denk ook aan Tutu Puoane. Hun muzikale aandeel benader ik vaak op instrumentale wijze. Op 21 mei gaan we in het Bimhuis in Amsterdam Polyfonie van de Lage Landen opnemen. Ik ben daarvoor nog op zoek naar vocale bijdragen.”
TIEN CD’S
“Die cd wordt de vijfde in een reeks van het Jasper Blom Quartet. Het idee is tien cd’s van deze band uit te brengen met uitsluitend eigen werk. Daar heb ik overigens één uitzondering op gemaakt: op de tweede cd Dexterity staat de compositie En l’amoureux vergier. Dit beroemde Franse stuk uit de Codex Chantilly (een verzameling gezangen uit de Late Middeleeuwen, rvdh) is een soort voorloper van het huidige project. Wat bewijst dat de periode met middeleeuwse muziek al lang speelt bij mij. Maar om het specifiek op de Vlaamse Polyfonisten toe te spitsen is een idee van nú.”
Natuurlijk zijn jazzliefhebbers wel wat gewend als het gaat om het samenbrengen van totaal verschillende muziekstijlen. Maar die oude muziek en hedendaagse improvisatieklanken, trek je daarmee mensen wel naar de podia? “Als je het over New Orleansmuziek hebt, spreek je over een specifiek geluid. Daarmee weet je wat je krijgt. Als je het over ons hebt, hoor je het Jasper Blom Quartet met Bert Joris. Dát is wat je gaat horen. Wij hebben ons laten inspireren door middeleeuwse muziek, maar we zijn nog steeds het Jasper Blom Quartet. We gebruiken ook altijd onze eigen dingen op het podium. Dat is zonder uitzondering het vertrekpunt. Ik kan me niet voorstellen dat dit iemand afschrikt. Bij oude muziek fraseer ik niet zoals het Huelgas Ensemble Ockeghem fraseert. Dat kunnen zij namelijk veel beter. Ik wil alleen maar zeggen: dit is nieuw materiaal uit oude muziek. Vele componisten onder wie Louis Andriessen hebben zich voor muziek van nu ook laten inspireren door oude muziek. Ik hoop dat mensen er nieuwsgierig naar zijn.”
Bij het Jasper Blom Quartet is er een delicaat evenwicht tussen akoestische en elektronische klanken. Hoe verhouden zich die binnen Polyfonie van de Lage Landen? “De nadruk op dít moment ligt op akoestisch. Ik ben nog steeds bezig met de stukken. Ik wil ze zo lang mogelijk open laten om niets vast te leggen. Het zal misschien wel tot de live-opname in mei duren voordat ik zeg: zo gaan we het doen. Vermoedelijk blijf ik schrijven tot 21 mei. Beslissingen hoe cd’s moeten klinken neem ik pas op het laatste moment.”
BEURS
Jasper Blom (1965) studeerde aan het conservatorium in Rotterdam. Met een beurs vertrok hij nadien naar New York. Na zijn terugkeeer in 1992 vroeg hij zich af waar hij wilde wonen. Dat werd Amsterdam. “Nu is Rotterdam heel anders dan toen, er was niet zoveel te doen als in Amsterdam. In Amsterdam ben ik altijd bewust van allerlei walletjes gaan eten. Ik deed impro met Arnold Dooyeweerd, Corrie van Binsbergen, Spinifex en andere groepen uit die omgeving, zoals Tetzepi. Maar ik val ook regelmatig in bij het Jazz Orchestra of the Concertgebouw en speel ook bij David Kweksilber. Ik speel verder in een groep die Identikit heet met onder andere gitarist Marzio Scholten en altsaxofonist Lars Dietrich. Daarnaast werk ik aan een ander groot project: Liebeskrank. Dat begon ooit als band, waarin het klassieke Die Schöne Müllerin van Schubert werd vertaald naar jazz. Voor alle twintig stukken arrangeerden we nieuwe muziek. Vervolgens is dit in een theaterproject gegoten. Gaat op 14 januari in het Bimhuis in première. Het heeft al op de Parade gestaan, op de Operadagen en op het Zeeland Nazomerfestival. Hopelijk komt het in het theatercircuit terecht. Zou best kunnen, omdat het een soort rockjazzshow is met een zanger en een rookmachine”, lacht Jasper Blom.
Jasper Blom is maar wat blij met zijn eigen kwartet. Hij speelde onder verschillende omstandigheden al zo’n tien, vijftien jaar samen met de musici die uiteindelijk het kwartet vormden. “Ik ga altijd mijn hart achterna, maar vanaf het begin van het kwartet ben ik wel bezig geweest met een lange-termijnplanning. Het bestaan van een jazzmusicus van nú wordt gevormd door af en toe deelnemen aan een project en dan weer eens ergens invallen. Dat is hartstikke leuk, maar ook hapsnap. Daarom wilde ik een band voor langer. Zo kwam ik ook op het idee voor tien cd’s en voor die tien cd’s ook het eigen materiaal te schrijven. Als luisteraar nemen we je vanaf 2008, toen de eerste cd uitkwam, mee op een soort reis. Waarbij je soms bij een herberg van je paard stapt en daarna weer verder trekt. Zo leg ik af en toe vast waar we mee bezig zijn. Muziek evolueert, ondergaat nieuwe invloeden. Nu zijn we aangekomen bij middeleeuwse muziek en bij Bert Joris. Zoals het er nu bij staat heb ik het idee dat de reis eindigt als de tiende cd er is. Wanneer dat is? Geen idee, dat zie ik wel als het zo ver is.”
RINUS VAN DER HEIJDEN
beeld GEMMA VAN DER HEYDEN
Polyfonie van de Lage Landen
Jasper Blom Quartet met Bert Joris
Tournee:
18 november INTRO in Situ Maastricht
4 december Paradox Tilburg
11 december DE ROMA Borgerhout (B)
18 december CC Mol Mol (B)
2016:
3 februari Schuttershof Middelburg
13 februari KC Nona Mechelen (B)
19 februari Concertgebouw Amsterdam
21 februari Schouwburg Cuijk
27 februari Lantaren Venster Rotterdam
21 mei BIMhuis Amsterdam
Cornelis de Bondt componeerde al ruim 15 jaar geleden muziek die gebaseerd was op ‘oude polyfonen’ als Gesualdo. Wat dat betreft dus niets nieuws onder de zon.
Maar ik ben wel razend benieuwd naar wat Jasper Blom heeft bedacht.