Een absoluut bezoekersrecord van 21.000 en drie van de vier dagen uitverkocht. Dat was de jubelkreet van de organisatie na afloop van Jazz Middelheim 2016. Wellicht mede veroorzaakt door een veranderde programmering, waarin aan de belangrijkste pijler van het Antwerpse evenement, de jazz, dit jaar openlijk werd gezaagd. Werd in voorgaande edities nog wel eens één publiekstrekker gepropt, dit jaar waren het er meer: Ludovico Einaudi, Patti Smith, Jef Neve & Typhoon en Melanie De Biasio. Was daarmee het succes verzekerd, was hiermee het absolute bezoekersrecord gescoord? Het doet er niet zo toe, maar oplettendheid is op zijn plaats. Jazz Middelheim mag geen North Sea Jazz Festival worden.
Even voorop gesteld. Laten we nu voor één keer de eeuwigdurende discussie over wat jazz is, op stal staan. En niet het twistgesprek openen met jazzpuristen, die elke mogelijke aantasting van hun favoriete muziek als een terreuraanslag zien. Laten we het oog liever vallen op een ontwikkeling die je van twee kanten kunt bezien. De eerste is de gemakkelijkste en meest voor de hand liggende: jazz is een mengvorm die zich altijd maar vernieuwt en die daardoor plaats biedt aan allerlei vormen van andere muziek. De tweede is dat wanneer een concertorganisator gaat brengen wat het grote publiek wil, commercie de draagsteen wordt van zijn evenement. Deze laatste spreekt voor zich, maar de eerste opvatting draagt gevaarlijke, sluipend naderbij komende kartelrandjes. Want een aantal festivalorganisatoren pakt de vrije opvatting over wat jazz is c.q. kan zijn, aan om randgebieden te creëren. Waardoor het kan gebeuren dat musici als Van Morrison, Joss Stone, Pharrell Williams, Earth, Wind & Fire, Bootsy Collins, Stevie Wonder, Daryl Hall & John Oates en vele, vele anderen in programmeringen opduiken.
GEMEEN
Al deze namen hebben twee dingen gemeen. Ten eerste dat ze niets met jazz van doen hebben en tweedens dat ze gegarandeerd geld in het laatje brengen. Het versluierende en listige van dit beleid is dat er ook en vooral bedrog mee wordt gepleegd. Voor het grote publiek zijn Joss Stone en Pharrell Williams wél jazzuitvoerders. Waarom? Omdat concertorganisatoren dat zeggen en ze opduiken op een evenement als North Sea Jazz. Dan zal het wel jazz zijn, toch? Als mensen zo denken komt opvatting twee vanzelf om de hoek kijken: als het publiek dit allemaal wil, dan loopt voor de concert- en/of festivalorganisator de zilvervloot ook nog eens binnen.
Moeten dan toch de jazzpuristen gelijk krijgen, die elke toenadering uit hoeken als pop-, computer- of wereldmuziek, radicaal van de hand wijzen? Nee, wis en waarachtig niet. Jazz heeft vanaf de geboorte open gestaan voor veranderingen, die vaak provocerend van aard waren. In de begintijd met de ragtime, nadien met Broadway-melodieën, nog later met vrije improvisaties en muziek uit vreemde en etnische culturen. En nu, anno 2016, met de invloeden van soul, rock, rhythm&blues, elektronica, computers en nog veel meer. Jazz is er bevattelijk voor en dat is maar goed ook. Het zou echter de ethische taak van concertorganisatoren en programmeurs moeten zijn, om elke toenadering tot jazz op zuiverheid te toetsen en te beoordelen of zij bijdraagt aan groei en versteviging van JAZZ. Met hoofdletters voor het goede begrip.
Grote woorden? Valt mee. Bij de voorbije editie van Jazz Middelheim nam de vorig jaar overleden altsaxofonist, componist en vernieuwer Ornette Coleman een vooraanstaande plaats in. Hij kwam ook ter sprake tijdens een van de vier zogeheten Jazz Talks. Tenorsaxofonist David Murray vertelde daar over een gesprek dat hij ooit voerde met Ornette Coleman. Zijn conclusie daarvan: “Ornette en Miles (Davis, rvdh) waren schilders. Zij gebruikten kleuren om mee te schilderen, bijvoorbeeld de instrumenten waarvoor zij componeerden.”
CRUX
In deze woorden zit de crux van de verloedering die onder meer op het North Sea Jazz Festival om zich heen grijpt. Daar leiden de kleuren een eigen leven, daar pogen slechts de kleuren een kunstwerk te creëren, waaraan geen scheppende hand van een meester te pas is gekomen. De kleuren daar zijn de artiestennamen zoals hierboven vermeld. De schilder die ze zou moeten benutten is afwezig. Stone en Williams zijn heden ten dage de kleuren die rond kliederen in het kunstwerk dat jazz heet. Zij missen ten enenmale Ornette Coleman en andere wegbereiders die de kleuren slechts gebruikten om tot een totaalwerk te komen. En daarbij weigerden om ook maar een duimbreed zelfstandigheid mee te geven aan dit materiaal, omdat het er slechts is om samengevoegd en gekneed tot de uiteindelijke schepping te komen.
Bertrand Flamang, directeur van Jazz Middelheim, gewaagde na afloop van ‘een artistieke topeditie’. Let op dat woordje ‘artistiek’. Want Flamang voegde er onmiddellijk aan toe, dat hij ‘alle concerten in de Club Stage (het kleine podium, rvdh) als persoonlijke hoogtepunten’ zag. Wringt daar niet een enorme tegenstelling? Programmeren voor het hoofdpodium en daar artiesten neerzetten die weinig of niets van doen hebben met jazz en de musici die dat wél doen wat kleinere brokken toewerpen. Het gaat hierbij niet zozeer om de plek waar de musici mogen optreden, alswel om de intentie van het festival: jazz in de volle breedte tonen, zoals het vierendertig keer uiterst succesvol is gedaan. Op zowel het kleine als het grote podium.
Dit artikel is niet bedoeld om Jazz Middelheim te kapittelen. Wel om te waarschuwen voor het sluipende gif dat concessies doen, in zich kan dragen. Het North Sea Jazz Festival is er het sprekendste voorbeeld van, maar ook evenementen als Festival Mundial en de Music Meeting zijn allang van hun oorspronkelijke voetstukken getuimeld. Om over kleinere jazzfestivals in zowel Nederland als België maar te zwijgen. Jazz Middelheim staat nog fier overeind. Het concert van Patti Smith was van een legendarisch gehalte. De Amerikaanse betoonde zich een enorme podiumpersoonlijkheid, wier optreden diepe indruk heeft gemaakt bij zowel jazz- als niet-jazzliefhebbers. Maar dit zou ook zo zijn geweest als ze bijvoorbeeld op Pukkelpop of Lowlands had gestaan. Jazz Middelheim heeft gescoord met Patti Smith. Terecht, maar waar haalt Bertrand Flamang volgend jaar een tweede Patti Smith vandaan?
GEWAUWEL
Ludovico Einaudi en Typhoon hoorden niet thuis op Middelheim. Het is dat bij het duoconcert van Jef Neve en Typhoon, de eerste volledige diepgang inbracht met zijn pianospel. Hij raakte het wezen van de jazz ten volle, maar het werd overspoeld door het gewauwel van het Nederlandse rapidool. Dat het publiek juist bij de optredens van Smith, Einaudi en Neve/Typhoon zichzelf boven het kookpunt bracht, mag geen graadmeter zijn voor de festivaldirectie. Als je de naar het dodenrijk verbannen Eddy Wally of de nog levende Frans Bauer zou programmeren, is daar ook een groot publiek voor waar je de tent mee vol trekt.
Het is opvallend dat de programmering van het 35e Jazz Middelheim sterk verschilde van alle voorgaande edities. Zou een verklaring kunnen zijn dat de 2017-aflevering er nog wel eens heel anders zou kunnen uitzien? Donkere wolken drijven boven het Antwerpse evenement, nu Klara, de klassieke radiozender van de VRT zich voor volgend jaar misschien terug trekt. Er is een sprankje hoop door de woorden van Chantal Pattyn, nethoofd van Klara en cultuurmanager van de VRT: “VRT is over de toekomst van het festival momenteel in gesprek met De Stad Antwerpen.” Regeren is vooruitzien, dat geldt ook voor Bertrand Flamang. Zou de festivaldirecteur met een gewijzigde programmaopzet wellicht vooruitzien naar het onzekere 2017? Of blijft de smaak van het grote publiek de graadmeter voor de – eventuele? – komende afleveringen? In dat geval zou je kunnen concluderen dat Jazz Middelheim een begin heeft gemaakt met het schrijven van zijn eigen requiem.
RINUS VAN DER HEIJDEN
Lees ook:
Jazz Middelheim met plaats voor Mozart en Hawkwind
Saaiheid troef op eerste dag van Jazz Middelheim 2016
